NOTGELD

- historia
  oraz zbiory Marka Jury i innych kolekcjonerów
       
   

BILON ZASTĘPCZY - EMISJE LOKALNE

   
 
 
   
EMISJE LOKALNE
 
Materiały pochodzą ze strony http://www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html
   
Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie występujące w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach 1916-1923 na obszarach Cesarstwa Niemieckiego, w tym również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich, stąd też tym właśnie emisjom poświęcę całą uwagę. Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe miejsce zajmuje "pieniądz w oblężeniu Zamościa". Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z racji specyficznej sytuacji jego wybicia. Monet tych bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a emisja ta nastąpiła wobec potrzeby zaspokojenia wymagań rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma miejsce w przypadku emisji z lat 1916-1922 (okres emisji został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie występują już monety lokalne na ziemiach polskich).
Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie wszelkich drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza zdawkowego był najbardziej odczuwalny w codziennym życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach administracyjnych oraz na niektórych przedsiębiorstwach prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych dniach wojny pieniądza zastępczego. Skupiając się na emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-1915 pierwotnie były to bony, które doraźnie poprawiły sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny brak w obiegu pieniądza zdawkowego. Wznowiono więc emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać bardziej od nich trwały zastępczy pieniądz monetarny. Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich ukazały się na początku 1916 roku. Pierwotnie były to głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90 % emisji bitych było w żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla przedłużenia żywotności monet stosowano różnego rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka emisji wybitych w aluminium oraz jedna domniemana emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.
Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te mają raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady zużycia na niektórych egzemplarzach świadczy, iż używane były one także w obiegu. Monety takie na ziemiach polskich emitowały miasta Bolesławiec, Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i Ziębice. Gro z tych monet wyprodukowanych zostało w znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka przykładów takich monet:

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Bolesławiec Bunzlau 1921 Kamionka PM 2208.8

 

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Syców Gross Wartenberg 1921 Brązowa porcelana PM 5289.3

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Wałbrzych Waldenburg Schl. 1921 Zielona porcelana PM 13668.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Zielona Góra Grünberg Schl. 1921 Brązowa porcelana PM 5305.2


 

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Ziębice Münsterberg  bd Brązowa porcelana PM 9837.13

Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109 miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz z górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy sztuk w miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy 

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Iława Deutsch Eylau 1916-1917 Cynk PM 2835.2

aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z Poznania o nakładzie 1000080 szt.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Poznań Posen 1917 Cynk PM 11124.1

Okres obiegu bilonu lokalnego trwał od kilku miesięcy do kilku lat, ale wyjątkowo tylko zaznaczano go na monetach.
Np. Gültig bis Ende 1922 (ważne do końca 1922 r.) na monetach ze Szczecina

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Szczecin Stettin 1920 Cynk PM 12887.3

lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu oficjalnego wycofania) na monetach Stronia Śląskiego.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Stronie Śląskie Seitenberg 1919 Żelazo PM 12463.2

Do wystawców monet lokalnych na ziemiach polski zalicza się emisje zarządów miejskich, gminnych i powiatowych oraz miejskie kasy oszczędnościowe, a także pewnych emitentów prywatnych, których emisje zostały dopuszczone przez miejscowe władze administracyjne do obiegu na prawach monet lokalnych. Monetami lokalnymi stały się również żetony na cukier wydane przez Zarząd Miejski i Zarząd Powiatowy w Chojnicach.
Przykładem emisji zarządu miasta będzie moneta z Krotoszyna

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Krotoszyn Krotoschin bd Cynk PM 7554.4

Emisji zarządu powiatu - moneta z Inowrocławia   

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Inowrocław Hohensalsa bd Żelazo PM 6498.10

Emisji zarządu gminy - moneta z Zaborza

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Zaborze Zaborze O/S bd Cynk PM 14440.1

Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z Ząbkowic Śląskich   

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Ząbkowice Śląskie Frankenstein Schl. 1917 Żelazo PM 4148.6

Moneta emisji prywatnej - Towarzystwa Kupieckiego z Oleśnicy

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Oleśnica Oels i. Schl. 1918 Żelazo PM 10605.2

Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego zezwolenia władz państwowych, jednakże za milczącą ich zgodą. Emisje te mimo iż naruszały obowiązujące prawo były jednak koniecznością. Aby uchronić się przed zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy ich umieszczali na monetach rozmaite nazwy mające odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić zastępczy ich charakter. Częstokroć bowiem emisje te tłumaczono jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty lub znaczki oszczędnościowe jak było w przypadku emisji kas oszczędnościowych. Był to oczywiście tylko pewien wybieg, gdyż monety te były faktycznie pieniądzem.
I tak najczęściej spotykanym określeniem jest KLEINGELDERSATZMARKE, co w swobodnym tłumaczeniu oznacza "znaczek zastępujący pieniądz zdawkowy"

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Głuchołazy Ziegenhals 1918 Żelazo PM 14521.6

Często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELDMARKE lub GELDERSATZMARKE

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Gorzów Wielkopolski Landsberg a/W. bd Żelazo PM 7675.10

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Szczecin Stettin 1917 Cynk PM 12887.2

 

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Oborniki Obornik (Posen) 1917 Cynk PM 10582.2  

Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano także nazwy KRIEGSGELD (pieniądz wojenny), KRIEGSNOTGELD (pieniądz wojenny wydany z konieczności), a po zakończeniu działań wojennych określenie NOTGELD (pieniądz wydany z konieczności)

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Nidzica Neidenburg 1918 Żelazo PM 9924.2

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Toruń Thorn 1918 Cynk PM 13257.1

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Połczyn Zdrój Polzin 1919 Żelazo PM 11093.1

Natomiast emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych otrzymały nazwę SPARMARKE czyli "znaczek oszczędnościowy"

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Środa Śląska Neumarkt Schl. 1917 Cynk PM 10020.2

Rzadkością są emisje nie posiadające napisu określającego ich zastępczy charakter.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Gryfino Greifenhagen bd Żelazo PM 5126.1

Na zakończenie tego wywodu o monetach lokalnych, a w celu podkreślenia ich atrakcyjności jako obiektu zbieractwa i to już od czasu kiedy były one jeszcze w obiegu przytoczyć chcę ciekawy fakt ich fałszowania przez niemieckiego zbieracza i handlarza Brunona Röttinera, który miał miejsc na początku lat 20-tych. Zlecił on bowiem firmie Lauera z Norymbergii, która to firma wykonała znaczą ilość ogólnej emisji monet lokalnych, dodatkowe wykonanie szeregu rzadszych monet z miejscowości leżących już wówczas na obszarach Francji i Polski. Fałszerstwo polegało na wybiciu dodatkowych monet stemplem oryginalnym, bądź też na wybiciu monet w innym metalu, w innym kształcie, różnymi kombinacjami awersów i rewersów lub nowymi, nieznanymi wcześniej stemplami. Nakład fałszywych monet wynosił po 100 szt. każdego typu i zostały one rozprowadzone wśród zbieraczy jako odpowiednio drogie rzadkości. Przestępstwo zostało jednak ujawnione, a Röttiner został skazany na 3 m-ce więzienia i 100 złotych marek grzywny. Wśród sfałszowanych przez Röttinera monet jest 58 typów z 22 miejscowości leżących na ziemiach polskich.
Jako przykład takiego fałszerstw prezentuję monetę 50 pf. z miejscowości Śmigiel, która różni się od oryginału rodzajem stempla użytego dla rewersu. Obwódka wokół cyfry wartości na oryginale jest sznurowa, na fałszerstwie natomiast perełkowa.

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Śmigiel Schmigiel 1917 Żelazo PM 12139.4 - oryginał

\

Nazwa polska Nazwa niemiecka Rok Materiał Nr katalogowy
Śmigiel Schmigiel 1917 Żelazo PM 12139.4 - oryginał
 
Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993

WYKAZ MIEJSCOWOŚCI EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1916 - 1922
Lp. Nazwa niemiecka Nazwa polska
1. Bärwalde N.M Mieszkowice
2. Bischofsburg Biskupiec
3. Bnin Bnin
4. Briesen Westpr. Wąbrzeźno
5. Bromberg Bydgoszcz
6. Bublitz Bobolice
7. Bunzlau Bolesławiec
8.  Camin i.P Kamień Pomorski
9.  Crossen (Oder) Krosno Odrzańskie
10. Cüstrin Kostrzyn
11. Danzig Gdańsk
12. Deutsch Eylau Iława
13. Driesen Drezdenko
14. Elbing Elbląg
15. Frankensein Schl. Ząbkowice Śląskie
16. Frankfurt a. Oder Słubice
17. Freystadt N/Schl. Kożuchów
18. Fürstenfelde N/M. Boleszkowice
19. Gilgenburg Ostpr. Dąbrówno
20. Glatz Kłodzko
21. Gnesen Gniezno
22. Gollnow Goleniów
23. Gostyn Gostyń
24. Greifenhagen Gryfino
25. Greiffenberg Schl. Gryfów Śląski
26. Gross Wartenberg Syców
27. Grünberg Schl. Zielona Góra
28. Guben Gubin
29.  Habelschwerdt Bystrzyca Kłodzka
30.  Hammerstein  Czarne
31.  Haynau Hojnów
32. Hindenburg O/S. Zabrze
33.  Hohensalza Inowrocław
34. Kempen i.P. Kępno
35. Köslin Koszalin
36. Kolberg Ostseebad  Kołobrzeg
37.  Kolmar i.P. Chodzież
38. Konitz i. Wpr. Chojnice
39. Koschmin  Koźmin
40. Krotoschin  Krotoszyn
41. Landeck i. Schl. Lądek Zdrój
42.  Landeschut i. Schl. Kamienna Góra
43. Landsberg a.W.  Gorzów Wielkopolski
44. Lauban  Lubań
45. Laurahütte Huta Laura
46.  Leobschütz Głubczyce
47.  Lessen W. Pr. Łasin
48.  Liebau i. Schles. Lubawka
49.  Lippehne  Lipiany
50.  Lissa Leszno
51.  Löwenberg Schl. Lwówek Śląski
52. Loslau  Wodzisław Śląski
53. Lüben Lubin
54. Marienwerder  Kwidzyn
55.  Markstädt Mieścisko
56. Meseritz Międzyrzecz
57. Mogilno Mogilno
58. Münsterberg Schles. Ziębice
59.  Neidenburg  Nidzica
60.  Neisse Nysa
61.  Neudamm Dębno
62.  Neumarkt Schles. Środa Śląska
63. Neurode Nowa Ruda
64. Neusalz (Oder) Nowa Śól
65. Neustadt O/S. Prudnik
66. Neustettin Szczecinek
67.  Oberglogau  Głogówek
68. Obornik (Posen) Oborniki
69. Oels i. Schl. Oleśnica
70. Osterode Opr.  Ostróda
71.  Ostrowo Ostrów Wielkopolski
 72. Ottmachau Otmuchów
73. Polzin Połczyn
74. Posen Poznań
75. Ratibor Racibórz
76. Regenwalde Resko
77. Reisenburg  Prabuty
78. Rügenwalde  Darłowo
79. Saalfeld O/Pr. Zalewo
80. Sagan  Żagań
81.  Schlawe  Sławno
82. Schmigiel  Śmigiel
83. Schneidemühl  Piła
84. Schönfliess Bad N/M  Trzciańsko Zdrój
85. Schönlanke Trzcianka
86.  Schroda  Środa
87. Schwerin a. Warthe  Skwierzyna
88. Seitenberg Stronie Śląskie
89.  Sensburg  Mrągowo
90. Soldau Opr. Działdowo
91. Soldin N/M Myślibórz
92.  Sprottau Szprotawa
93.  Stettin  Szczecin
94.  Strehlen Schles.  Strzelin
95. Swinemünde Świnoujście
96. Tempelburg Czaplinek
97. Thorn Toruń
98.  Tremessen Trzemeszno
99.  Usch Ujście
100. Waldenburg Schl. Wałbrzych
101. Wansen Wiązów
102. Wartenburg Ostpr.  Barczewo
103. Wohlau Wołów
104.  Woldenberg (Neumark) Dobiegniewo
105. Wolin Wolin
106. Zaborze O/S Zaborze
107. Ziegenhals Głuchołazy
108.  Znin Żnin
109. Züllichau  Sulechów
 
Materiały pochodzą ze strony http://www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html