DAWNIEJ

AKTUALNIE

LUDZIE

ZDARZENIA

MAPY

DOKUMENTY

DAWNIEJ I DZIŚ
 
pamiętam .... twierdza .... rzemiosło .... zabytki .... .... świątynie komendanci ....
Dom Opieki dzieje Koźla piastowscy .... żegluga ....    
Historia Koźla
               - na podstawie opracowania Dr Ryszarda Pacułta
W skład powiatu kozielskiego wchodzą tereny leżące po obu brzegach górnego biegu Odry. Od zachodu powiat graniczy z powiatem prudnickim i krapkowickim, od północy z powiatem strzeleckim, od wschodu z powiatem gliwickim, a od południa z powiatem raciborskim i głubczyckim. Teren powiatu jest łagodnie pofałdowany o stosunkowo niewielkich wyniosłościach (od 200 do 350 m n.p.m.). Od wielu wieków przez teren powiatu przebiegały ważne, lądowe i wodne szlaki handlowe i komunikacyjne. Wszystkie te czynniki sprzyjały rozwojowi osadnictwa. Pierwsi mieszkańcy pojawili się na obszarze dzisiejszego powiatu kozielskiego około 10 tyś. lat przed naszą erą. Podstawą ich utrzymania było łowiectwo i rybołówstwo. W okresie lat 4000 p.n.e. — 1700 p.n.e. tutejsi mieszkańcy przyswoili sobie umiejętność uprawy roli i hodowli. Wtedy też zaczęły się kształtować początki rzemiosła. W ślad za tym koczowniczy tryb życia ludności ustępował życiu osiadłemu, co korzystnie wpłynęło na powstawanie osad. Największe z nich znajdowały się na obszarach dzisiejszego Ciska, Gościęcina, Grudyni Wielkiej, Miejsca Odrzańskiego, Polskiej Cerekwi i Większyc. Dogodne położenie ziemi kozielskiej stało się przyczyną częstych przemarszów przez te tereny, ludów udających się na południe Europy. Zjawisko to wystąpiło szczególnie silnie w okresie wielkich wędrówek ludów (V—VI w.n.e.). W drugiej połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery ziemię kozielską zamieszkiwała słowiańska ludność plemienia Opolan i plemienia Golęszyców. Granica między siedzibami tych plemion przebiegała mniej więcej w rejonie Komorna i Naczęsławic. W miejscowościach tych zbudowane zostały dwa duże grody obronne. W IX w. tereny dzisiejszego powiatu kozielskiego należały do państwa Wiślan, a następnie do państwa wielkomorawskiego, by wreszcie około 921 r. dostać się pod panowanie czeskie. Pod koniec panowania Mieszka I ziemie te znalazły się w granicach państwa polskiego. Nastąpiło to około 990 r.
Po połączeniu Śląska z resztą ziem polskich, ziemia kozielska dzieliła losy Śląska. Wtedy to ostatecznie umocnił się na tych terenach feudalizm. Doszło też do upowszechnienia wśród ludności chrześcijaństwa. Wojny z Niemcami i Czechami, prowadzone w obronie Śląska za panowania pierwszych Piastów, powodowały, że ziemia kozielska niejednokrotnie była widownią walk. Na ten okres czasu przypadają też początki miasta Koźla. Koźle powstało na skrzyżowaniu dróg handlowych, łączących zachodnie tereny Śląska z południową Polską oraz tereny nadbałtyckie z obszarami południowej Europy. Jako gród leżący na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, a zarazem posiadający bardzo korzystne położenie strategiczne, Koźle stało się obiektem ataków wojsk czeskich, szczególnie za panowania Bolesława Krzywoustego. Tak było w 1108 r., kiedy to rycerze Bolesława Krzywoustego bronili się przed atakami Morawian. Koźle było wielokrotnie niszczone przez pożary, ale mimo to gród ten stał się szybko ważnym ośrodkiem gospodarczym i politycznym. Potwierdzeniem tego jest fakt utworzenia w Koźlu około 1170 r. kasztelami. W XIII w. nastąpiła lokacja niektórych wsi na prawie niemieckim, m. in. Ciska, Komorna, Maciowakrzy i Mechnicy. Koźle otrzymało prawo niemieckie prawdopodobnie w 1281 r. Od tego roku do 1355 miasto było centrum księstwa kozielsko-bytomskiego. Po otrzymaniu prawa niemieckiego Koźle zostało ufortyfikowane. Pełniło ono nadal ważną funkcję strategiczną, strzegąc przepraw na Odrze.
W roku 1327 księstwo kozielskie wraz z innymi ziemiami śląskimi dostało się pod zwierzchnictwo Czech. Rozpoczął się w ten sposób kilkuwiekowy okres pozostawania ziemi kozielskiej poza granicami państwa polskiego. Mimo przynależności do państwa czeskiego, więź ziemi kozielskiej z resztą ziem polskich była wciąż silna. Uwidoczniło się to w sferze ekonomicznej oraz kulturalnej. Odłączenie od państwa polskiego wpłynęło niekorzystnie na sytuację gospodarczą Kozielskiego. Trudności gospodarcze pogłębiły się zwłaszcza w okresie wojen husyckich, które toczyły się w I pół. XV w. Szczególnie niekorzystna była sytuacja Koźla, które w XV w. dwukrotnie spaliło się (w 1417 r. i 1454 r.) i wciąż zmieniało właścicieli. Dopiero w wieku XVI sytuacja gospodarcza miasta uległa pewnej poprawie. Powstały wtedy cechy rzemieślnicze, odbudowany został zamek, systematycznie odbywały się doroczne targi (4 grudnia). Bardzo pomyślny okres rozwoju przeżyło Koźle w początkach “XVII w. Miasto stało się wówczas ośrodkiem życia gospodarczego całej okolicy. Rozwój ziemi kozielskiej został zahamowany w okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Wtedy to poszczególne wsie zostały spustoszone przez walczące ze sobą wojska. W zupełną ruinę popadło Koźle, zdobyte i spalone w 1642 r. przez oddziały szwedzkie. Niekorzystnej sytuacji miasta nie poprawiło panowanie królów polskich - Władysława IV i Jana Kazimierza, którzy tereny te, na przeciąg kilkudziesięciu lat, uzyskali w zastaw od cesarza niemieckiego. Straty, jakie poniosła ziemia kozielska podczas wojny trzydziestoletniej, z trudem były likwidowane przez, jej mieszkańców. Właściwie dopiero w początkach XVIII w. poszczególne wsie zdołały odbudować swą gospodarkę. Miasto Koźle nie zdołało jednak wrócić do okresu świetności z pierwszych lat XVII w. Po kolejnym wielkim pożarze w 1739 r. Koźle zostało ograniczone w swym rozwoju w wyniku przekształcenia miasta w austriacką twierdzę drugiej rangi. Odtąd dalszy rozwój Koźla będzie ściśle wyznaczany przez jego wojskowy charakter.
W grudniu 1740 r. wojska pruskie niespodziewanie napadły na Śląsk, należący wówczas do wielonarodowościowej monarchii Habsburgów. Rozpoczął się okres trzech wojen śląskich. Prusacy stosunkowo łatwo opanowali tereny Śląska. Już w lutym 1741 r. została zdobyta ziemia kozielska wraz z Koźlem. Ludność (zarówno niemiecka, jak i polska) nieprzychylnie przyjęła. nowych władców z obawy przed nasileniem germanizacji i szykanami ze strony protestantów. Prusacy po opanowaniu Śląska postanowili zbudować tu cały system twierdz. Jedną z tych twierdz miało być Koźle. Realizując plany przebudowy i rozbudowy twierdzy kozielskiej, mianowano także w sierpniu 1743 r. stałego jej komendanta, co przyczyniło się do ograniczenia uprawnień władz miejskich. Wkrótce po rozpoczęciu przebudowy twierdzy kozielskiej doszło do wybuchu II wojny śląskiej. Wojskom węgierskim, walczącym w składzie armii austriackiej, udało się opanować ziemię kozielską i zdobyć Koźle. W wyniku walk, jakie rozgorzały w chwili, gdy dwudziestotysięczna armia pruska przystąpiła do oblężenia Koźla, miasto zostało prawie doszczętnie zniszczone. Prusacy po zdobyciu miasta kontynuowali budowę twierdzy. Od tej chwili Koźle na stałe przeszło we władanie Prus. Wprawdzie w czasie trzeciej wojny śląskiej wojska austriackie organizowały w 1759 r. wypady m. in. pod Koźle, ale nie wpłynęło to na losy wojny. Prusacy zdołali utrzymać Śląsk. Stan ten usankcjonował pokój podpisany 15 lutego 1763 r. w Hubertusburgu. Budowa i rozbudowa twierdzy kozielskiej niekorzystnie wpłynęły na sytuację miasta. W rezultacie obecności licznego garnizonu wojskowego (kilka tysięcy) następował upadek rzemiosła, ponieważ nie było zbytu na niektóre wyroby, a także dlatego, że rzemieślnicy wojakowi stanowili konkurencję dla rzemieślników miejskich. Zastój gospodarczy Koźla zbiega się w czasie z rozwojem produkcji przemysłowej w niektórych wsiach powiatu kozielskiego. Między innymi w 0rtowicach zostały zbudowane w 1746 r. piece do wytopu żelaza. Jeszcze wcześniej, bo już w 1719 r., powstały piece hutnicze w Miedarach (aktualna nazwa - Blachownia Śląska), gdzie także rozpoczęto produkcję blachy. Wysoki piec i walcownie istniały wtedy w Goszycach i Starej Kuźni. W Kotłami od 1776 r. znajdowała się mała walcownia i fabryka łyżek zatrudniająca 21 pracowników, którzy produkowali około 40000 tuzinów łyżek rocznie. W drugiej połowie XVIII w. szybko rozwijał się, w oparciu o fachowców sprowadzonych z Czech i Moraw, ośrodek tkacki w Borysławicach. Wieś ta przekształciła się w osiedle, które jednak w początkach XIX w. podupadło. W Pawłowiczkach rozwinął się prężny ośrodek garncarski, a w wielu miejscowościach istniały młyny i cegielnie, mające przeważnie zasięg lokalny.
Druga połowa XVIII w. charakteryzowała się potęgowaniem konfliktów społecznych na Śląsku. Widownią tych konfliktów była przeważnie wieś, gdzie wzrost pańszczyzny wywoływał nasilenie oporu ze strony uciskanych chłopów. Nieopłacalność pańszczyzny, nasilenie się oporu chłopów wobec wyzysku oraz klęski poniesione przez Prusy w latach 1806—1807 w wojnie z Francją spowodowały zniesienie poddaństwa chłopów (1807 r.) oraz przystąpienie w 1811 r. do reform uwłaszczeniowych na wsi. Reformy uwłaszczeniowe przebiegały powoli, niemniej jednak doprowadziły do nadania praw własnościowych wszystkim chłopom, co w konsekwencji przyczyniło się do rozwoju stosunków kapitalistycznych. W powiecie kozielskim jedną z pierwszych miejscowości, które uwolniły się od powinności pańszczyźnianych, była Kłodnica. Dla upamiętnienia tego faktu ludność tej wsi wzniosła w 1814 r. przydrożną kaplicę. W okresie wojny francusko-pruskiej (1806—1807) Koźle zostało otoczone przez armię francusko-bawarską, która od 23 stycznia do 9 lipca 1807 r. próbowała opanować twierdzę. Mimo wielkich strat w ludziach oraz znacznego zniszczenia miasta, twierdza nie została zdobyta. Klęski poniesione przez Prusy w wojnie z Francją w decydujący sposób wpłynęły na przyśpieszenie reform w państwie pruskim. Oprócz wspomnianych wyżej reform włościańskich przeprowadzono wtedy również reformę administracyjną. Zgodnie z zarządzeniem z dnia 30 kwietnia 1815 r. powiększono obszar powiatu kozielskiego przez przyłączenie terenów należących dotychczas do powiatu raciborskiego, strzeleckiego i toszeckiego. Pod koniec XVIII w. Koźle stało się siedzibą sądu noszącego nazwę Inkwizytoriat Stanowy, obejmującego swym zasięgiem 12 powiatów. Sąd powiatowy z siedzibą w Koźlu utworzono dopiero w 1849 r. Posiadał on prawo sądzenia mieszkańców Koźla i 176 wiosek.
Wiek XIX charakteryzował się szybkim tempem rozwoju gospodarczego na Górnym Śląsku. Rozwój ten nie ominął również powiatu kozielskiego. Przemysł tego powiatu bazował na produkcji rolnej (gorzelnie, cukrownie, browary, młyny) oraz na bogactwach mineralnych znajdujących się w powiecie lub przywożonych z innych terenów Górnego Śląska. Stosunkowo szybko rozprzestrzeniła się w powiecie uprawa ziemniaków (od lat pięćdziesiątych XVIII w.), buraków cukrowych, rzepaku (od lat trzydziestych XIX w.), a także zwiększyła się hodowla owiec. Plony osiągane przez rolników stawały się coraz lepsze, dzięki rozpowszechnianiu nawozów sztucznych. Korzystnie wpłynęła na plony także akcja drenowania pól, szczególnie intensywnie prowadzona w połowie XIX w. w Większycach, Komornie i Łężcach. Rozwój przemysłu na terenie powiatu kozielskiego nie wpłynął w większym stopniu na sytuację samego Koźla. Miasto w pierwszej połowie XIX w. właściwie nie rozwijało się. Przyczyną tego był fakt istnienia twierdzy kozielskiej. Nawet budowa kanału kłodnickiego prowadzona na przełomie XVIII i XIX w. nie przyczyniła się do rozwoju miasta, mimo że stwarzała ku temu dogodne możliwości. Do budowy kanału przystąpiono w 1792 r. pierwszy odcinek (Koźle-Rzeczyce) oddano do użytku w 1803 r., a całość ukończono w 1812 r. Kanał łączył Koźle z Zabrzem, a w późniejszym okresie, po jego pogłębieniu, Koźle z Gliwicami (odcinek Gliwice-Zabrze został zamknięty). Kilka lat po ukończeniu kanału pogłębiono Odrę, stwarzając tym samym możliwości korzystania z transportu wodnego aż po Racibórz, a nawet Chałupki.
Kozielska twierdza wpłynęła niekorzystnie również na pozycję Koźla w komunikacji kolejowej. Budowane linie kolejowe ominęły bowiem miasto. Skorzystał na tym Kędzierzyn, który w perspektywie miał stać się ważnym węzłem kolejowym, posiadającym połączenie z Opolem, Nysą, Raciborzem, Gliwicami, a potem także ze Strzelcami Opolskimi. Wprawdzie Koźle zyskało połączenie kolejowe z Nysą i Kędzierzynem (1876 r.) oraz Polską Cerekwią (1898 r.), a w następstwie tego z Baborowem, ale dworzec kolejowy zbudowany został w odległości 2 km od centrum miasta. Budowa linii kolejowych w znacznej mierze zaktywizowała region kozielski pod względem gospodarczym, ułatwiając dojazdy do pracy oraz transport surowców i towarów. Ważnym wydarzeniem w dziejach powiatu kozielskiego, a zwłaszcza samego miasta Koźla, była likwidacja twierdzy kozielskiej. Nastąpiło to w 1873 r. Zburzenie wałów obronnych i części fortyfikacji umożliwiło dalszy przestrzenny rozwój miasta. Kilkanaście lat po likwidacji twierdzy przystąpiono do budowy śródlądowego portu na Odrze. Port ten, zbudowany w latach 1891—1908, ożywił żeglugę odrzańską oraz korzystnie wpłynął na perspektywy rozwoju Koźla gdzie m. in. zbudowano w latach 1891—1899 fabrykę papieru i celulozy. Mimo że rozwój transportu i przemysłu znacznie zwiększył możliwości zatrudnienia mieszkańców powiatu kozielskiego, to jednak nie wszyscy mogli tutaj znaleźć pracę. Dlatego też pod koniec XIX i w początkach XX w. obserwuje się nasilenie emigracji zarobkowej. Część ludności opuściła powiat, udając się w poszukiwaniu pracy na teren górnośląskiego okręgu przemysłowego, względnie do centralnych Niemiec lub do państw amerykańskich. Oblicza się, że w latach 1871—1910 wyemigrowało z powiatu 31.677 osób. Rozwój przemysłu, a w okresie wcześniejszym istnienie twierdzy, przyśpieszyły napływ ludności niemieckiej na teren powiatu kozielskiego. Ludność ta stanowiła jednak zdecydowaną mniejszość w stosunku do ludności polskiej. Usiłowania władz niemieckich, zmierzające do intensyfikacji germanizacji ludności polskiej, nie dawały pożądanych przez te władze efektów. Sami Niemcy zmuszeni byli przyznać, że w drugiej połowie XIX w. Kozielskie było zamieszkane w około 80% przez ludność polską. Ludność ta stopniowo zaczęła organizować się do walki o swe prawa. Jednym z pierwszych miejscowych działaczy polskich był ks. Józef Szafranek, urodzony w Gościęcinie w 1807 r., który swą pracę zawodową rozpoczął w Grzędzinie w 1831 r.
Opór ludności polskiej przeciwko germanizacji nasilił się pod koniec XIX w. Ludność polska wytrwale kultywowała swe tradycje i język, mimo że wzmógł się ucisk narodowy. Dowodem świadczącym o polskim charakterze powiatu były rezultaty spisu ludności, przeprowadzonego l grudnia 1890 r. Według danych spisu, na każdy 1000 mieszkańców w powiecie 820 osób mówiło po polsku. Polacy mieszkający w powiecie kozielskim organizowali się w związki i stowarzyszenia o charakterze kulturalnym i gospodarczym. W sierpniu 1904 r. powstało w Koźlu Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół". Celem jego było popularyzowanie gimnastyki, upowszechnianie polskiej literatury oraz zaznajamianie społeczeństwa z przeszłością historyczną Polski. Rok wcześniej, tj. w 1903 r., została w Koźlu utworzona polska spółdzielnia kredytowa — Bank Ludowy. Bank ten oprócz celów gospodarczych zakładał rozbudzanie i umacnianie świadomości narodowej wśród ludności polskiej. W początkach XX w. rozwijały się także liczne kółka oświatowe i zespoły śpiewacze.
I wojna światowa, zakończona klęską Niemiec, przyniosła ludności powiatu pogorszenie sytuacji gospodarczej i nasilenie wyzysku. Czynniki te w połączeniu z wiadomościami o wybuchu rewolucji w Berlinie w listopadzie 1918 r. przyczyniły się do wzrostu nastrojów rewolucyjnych w mieście Koźlu i jego okolicach. Wzburzona ludność zaatakowała sąd i więzienie. Wkrótce potem powstały w Koźlu rady: Żołnierska i Robotnicza, a następnie Chłopska.
Wraz z radykalizacją społeczną ludności rozwijała się polska działalność narodowa. Polacy uświadomili sobie możliwość przyłączenia Śląska do odrodzonego państwa polskiego. W styczniu 1919 r. rozpoczęła działalność Polska Organizacja Wojskowa. W kwietniu liczyła ona na terenie powiatu kozielskiego już 600 ludzi. Oddziały POW stanowiły na Górnym Śląsku znaczną siłę, zdolną do wywalczenia, przy szerokim poparciu ze strony miejscowej ludności polskiej, wolności dla Górnego Śląska, pod warunkiem, że walka zostanie podjęta bez ociągania się i czekania na pomyślną decyzję konferencji pokojowej. Szczególnie korzystna sytuacja zaistniała wiosną 1919 r., kiedy Niemcy nie byli jeszcze przygotowani do odparcia ewentualnego ataku Polaków. Kierownictwo POW nie zdecydowało się jednak na powstanie. Dopiero gdy stało się jasne, że Polska nie otrzyma Śląska, POW dała rozkaz powstania. Termin rozpoczęcia walki wyznaczono na noc z 22 na 23 czerwca 1919 r. Rozkaz ten jednakże został w ostatniej chwili odwołany. Do oddziałów kozielskich rozkaz odwołujący powstanie dotarł za późno;. Dlatego powstańcy kozielscy podjęli samotną walkę, zakończoną wkrótce klęską. Pierwsze powstanie śląskie rozpoczęło się dopiero dwa miesiące później i nie objęło swym zasięgiem powiatu kozielskiego. Kozielskie nie było widownią także i drugiego powstania śląskiego z sierpnia 1920 r. Niekorzystny wynik plebiscytu z 20 marca 1921 r., spowodowany głównie nie przebierającym w środkach terrorem niemieckim, przyśpieszył przygotowania do III powstania śląskiego. Powstanie to wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. Celem powstańców kozielskich było opanowanie prawobrzeżnej części powiatu wraz ze znajdującym się na tym terenie Kędzierzynem. Powstańcy opanowali Kędzierzyn już 3 maja we wczesnych godzinach porannych. Jednakże brak koordynacji między poszczególnymi oddziałami powstańczymi ułatwił Niemcom odzyskanie tego ważnego węzła komunikacyjnego. Ponowne opanowanie Kędzierzyna przez powstańców nastąpiło 9 maja. Następnego dnia zdobyli oni Przystań Kozielską. Opanowanie przez powstańców prawobrzeżnej części powiatu umożliwiło tworzenie na tych terenach administracji polskiej. W kilkunastu miejscowościach (m. in. w Cisowej, Bierawie, Kędzierzynie, Kłodnicy, Lenartowicach, Starym Koźlu, Sławięcicach, Przystani Kozielskiej i Starej Kuźni) powołano polskie zarządy gminne. Po skoncentrowaniu wojsk Niemcy zaatakowali-pozycje powstańców, opanowując w pierwszych dniach czerwca Cisową, Łąki Kozielskie, Wielmierzowice, Januszkowice, Raszową, Sławięcice i Stare Koźle. 4 czerwca wobec groźby otoczenia, Polacy wycofali się z Kędzierzyna. Wkrótce potem na całym froncie działań powstańczych nastąpiło zawieszenie broni. W październiku 1921 r. Rada Ambasadorów mocarstw zachodnich podjęła decyzję o podziale Śląska. Powiat kozielski wraz z większą częścią Górnego Śląska pozostał po stronie niemieckiej. Dla Polaków zamieszkujących te ziemie nastały trudne lata.
Pod względem gospodarczym lata dwudzieste i początek lat trzydziestych były w Kozielskiem okresem wyraźnego zastoju. Przy braku poważniejszych inwestycji przemysłowych występowało znaczne bezrobocie i związana z tym emigracja zarobkowa. Wyrazem niezadowolenia mas robotniczych z ówczesnej sytuacji były m. in. wzrastające wpływy Komunistycznej Partii Niemiec. Dopiero w ostatnich latach przed II wojną światową nastąpiło ożywienie gospodarcze związane z budową Kanału Gliwickiego (1934—1938) i dużego kombinatu paliw syntetycznych w rejonie Kędzierzyna-Blachowni, wznoszonego z inicjatywy władz hitlerowskich w ramach przygotowań do agresywnej wojny. Bezpośrednio po zakończeniu trzeciego powstania Niemcy stosowali brutalny terror wobec działaczy polskich, a w szczególności wobec działaczy plebiscytowych i uczestników powstania. Terror nie złamał jednak Polaków, o czym świadczy odrodzenie się polskiego życia narodowego. Koncentrowało się ono głównie w miejscowościach leżących wzdłuż Odry, przede wszystkim w Cisku, Bierawie, Dziergowicach, Łanach, Roszowickim Lesie i Starym Koźlu.
W lutym 1924 r. działacze polscy powołali do życia sekretariat powiatowy Związku Polaków w Niemczech. Siedzibą jego był gmach Banku Ludowego w Koźlu. Oddziały terenowe Związku Polaków w Niemczech istniały w Cisku, Bierawie, Dziergowicach, Łanach, Roszowickim Lesie i Starym Koźlu. Związek reprezentował interesy ludności polskiej wobec władz niemieckich oraz kultywował język i polskie tradycje narodowe. Kierował on również pracą organizacji i towarzystw gospodarczych, kulturalnych i oświatowych. Dużo uwagi poświęcał także pracy z młodzieżą, zdając sobie sprawę, że młodzież zadecyduje o utrzymaniu polskości na tych terenach. Dzięki staraniom kozielskich działaczy Związku Polaków w Niemczech utworzono w powiecie trzy polskie biblioteki: w Koźlu, Cisku i Dziergowicach. W Cisku znajdowała się także polska świetlica. W wielu miejscowościach istniały polskie chóry, z których chór “Echo" w Cisku i chór ,,Jutrzenka" w Dziergowicach przetrwały najdłużej i uzyskały największą popularność wśród ludności polskiej. Spośród organizacji polskich, skupiających w swych szeregach młodzież, na uwagę zasługuje Związek Młodzieży Polskiej na Śląsku Opolskim (istniał od 1924 r.). Organizacja ta od 1929 r. występowała pod nazwą Związek Polsko-Katolickiej Młodzieży. Oprócz oddziału powiatowego działały również dwa koła terenowe tej organizacji — w Cisku i Dziergowicach. Z organizacji gospodarczych, zrzeszających ludność polską, szczególną rolę odgrywały: kontynuujący swą dotychczasową działalność Bank Ludowy, Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu ,,Rolnik" oraz Związek Kółek Rolniczych Górnego Śląska (od 1930 r. noszący nazwę Górnośląskie Zjednoczenie Rolników). Ważnym odcinkiem działalności Związku Polaków w Niemczech była walka o utworzenie polskich szkół. Pierwsza polska szkoła mniejszościowa została otwarta l kwietnia 1924 r. w Roszowickim Lesie. Na skutek nacisku władz niemieckich uległa ona jednak likwidacji już w tym samym roku. l maja 1925 r., po długich staraniach, powołano do życia polską szkołę w Cisku. Szkoła ta, mimo szykan wobec rodziców posyłających do niej swoje dzieci, przetrwała do 1929 r. Po jej likwidacji zorganizowano w Cisku polską szkołę prywatną.
W szeregach Związku Polaków w Niemczech i innych organizacji polskich znajdowali się tylko najbardziej uświadomieni narodowo przedstawiciele ludności polskiej. Nie sposób tu wymienić wszystkich działaczy polskich, gdyż było ich wielu. Do najbardziej zasłużonych w walce o umacnianie polskości w powiecie kozielskim należeli: Józef Planetorz, Juliusz Jacek, Antoni Stefanides, Józef Gralla, ks. Jan Melz i Antoni Karkosz. Lata międzywojenne były okresem wielkiego naporu germanizacyjnego. Polskość tych terenów starano się zniszczyć wszelkimi sposobami. Brutalnie szykanowano ludność polską, germanizowano polskie nazwy miejscowości i polskie nazwiska, a potem zaczęto wysiedlać działaczy i ich rodziny z powiatu lub osadzać ich w obozach i więzieniach.
Szczególnie trudny dla Polaków był okres II wojny światowej. Sukcesy wojsk hitlerowskich oraz krwawa rozprawa z działaczami polskimi wpłynęły początkowo przygnębiająco na ludność polską i zahamowały, a nawet zlikwidowały działalność polskich związków i towarzystw. Przejawem wrogiego stosunku władz niemieckich do narodu polskiego i innych narodów (szczególnie słowiańskich) było okrutne traktowanie więźniów i jeńców. Wielu z nich znalazło śmierć w obozach zlokalizowanych w rejonie Blachowni i Sławięcic. Więźniowie tych obozów pracowali przy rozbudowie zakładów chemicznych w Kędzierzynie i Blachowni, gdzie produkowano paliwa syntetyczne dla potrzeb armii niemieckiej. Z powodu nieludzkich warunków bytowania i katorżniczej pracy ginęli tu masowo przedstawiciele wielu narodowości. W latach II wojny światowej na terenie powiatu kozielskiego przebywali Polacy skierowani tu na przymusowe roboty. Kontakty miejscowych Polaków z przybyszami z okupowanej Polski wpłynęły korzystnie na częstotliwość używania języka polskiego przez mieszkańców ziemi kozielskiej. Przybysze stawali się często inicjatorami zakładania komórek partii politycznych i organizacji wojskowych, takich jak np. Polska Partia Robotnicza, Armia Ludowa czy Armia Krajowa. Komórki tych organizacji istniały w miejscowościach położonych wokół Kędzierzyna. Rok 1945 to rok powrotu ziemi kozielskiej do Polski. Tereny te wyzwoliły wojska I Frontu Ukraińskiego, dowodzone przez marszałka Iwana Koniewa. Część powiatu została wyzwolona w wyniku operacji wiślańsko-odrzańskiej, przeprowadzonej w dniach od 12 stycznia do pierwszych dni lutego 1945 r. W końcowym okresie realizacji tej operacji wojska radzieckie uchwyciły przyczółek po lewej stronie Odry w rejonie Polskiej Cerekwi. Przyczółek ten, mimo ataków niemieckich, został utrzymany. Lewobrzeżną część powiatu wyzwolono w trakcie trwania operacji “opolskiej" (15—31 marca 1945 r.). Kędzierzyn wyzwoliły w dniu 31 stycznia 1945 r. jednostki 21 Armii dowodzonej przez gen. płka D. Gusiewa oraz l Samodzielny Korpus Kawalerii Gwardii dowodzony przez gen. lejtn. W. Baranowa. Koźle uzyskało wolność 18 marca 1945 r., wyzwoliły je oddziały 59 Armii dowodzonej przez gen. płka J. Korownikowa i 31 Samodzielny Korpus Pancerny pod dowództwem gen. mjra wojsk pancernych G. Kuzniiecowa.
Ziemia kozielska powróciła do Polski zniszczona i wyludniona. Olbrzymie połacie powiatu (21,1 tyś. ha na ogólną powierzchnię 67 tyś. ha) były zaminowane. Pas pól minowych ciągnął się wzdłuż Odry. Szczególnie dużo min znajdowało się na polach w Chróstach, Ostrożnicy, Gierałtowicach, Polskiej Cerekwi, Ciężkowicach, Łanach, Witosławicach i Dzielnicy. W rezultacie wojny powiat stracił około 53% trwałych dóbr materialnych. Z ogólnej liczby 10 887 budynków mieszkalnych i gospodarczych, częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu uległo 7275 budynków. Były wioski, gdzie większość gospodarstw została prawie doszczętnie spalona. Najgorzej pod tym względem przedstawiała się sytuacja w Mechnicy, Długomiłowicach, Raszowej, Kotłami, Starej Kuźni i Ortowicach. Prawie całkowicie zdewastowany był park maszynowy kozielskiego rolnictwa. W gruzach leżały zakłady przemysłowe powiatu kozielskiego. Całkowicie zburzone były: fabryka celulozy i papieru w Koźlu-Porcie, fabryka i odlewnia “Danz" w Koźlu-Porcie, cukrownia w Polskiej Cerekwi. Zostały zdemontowane: fabryka papieru w Kłodnicy, zakłady w Blachowni oraz zakłady w Kędzierzynie (które oprócz tego uległy zniszczeniu). Zrujnowane były drogi i mosty. Ogromnych zniszczeń doznały obiekty szkolne, z których w 1945 r. do natychmiastowego użytku nadawały się jedynie trzy. Zdewastowane były obiekty kulturalne. Rodzima ludność polska zmuszona została przez władze hitlerowskie do opuszczenia swych domów i ewakuowania się na zachód. Zarządzenia w tej sprawie były niejednokrotnie wydawane w ostatniej chwili, stąd też ewakuowana ludność trafiała często w samo centrum działań wojennych. Po przejściu frontu ludność ta stopniowo wracała do swych -rodzinnych miejscowości. Wyzwolenie powiatu kozielskiego nie oznaczało natychmiastowego przejęcia tych terenów przez administrację polską. Przyczyną tego była bezpośrednia bliskość frontu. Dopiero gdy front przesunął się dalej na zachód, wojskowe władze radzieckie przekazały Kozielskie władzom polskim. Przejmowanie władzy odbyło się w dwóch etapach. Prawobrzeżną część Opolszczyzny, w tym również część powiatu kozielskiego, przejęły władze polskie 18 marca, a lewobrzeżną część 15 kwietnia 1945 r. Powiat kozielski został przejęty przez specjalną grupę operacyjną, która przybyła tu 23 marca 1945 r. Ponieważ wyzwolone kilka dni wcześniej Koźle znajdowało się w bezpośredniej bliskości frontu, członkowie grupy operacyjnej, kierowani przez starostę powiatowego Franciszka Ciupkę, zatrzymali się w Kędzierzynie. 24 kwietnia 1945 r., po uzyskaniu zgody radzieckiego komendanta wojennego, organizatorzy władzy polskiej przenieśli się do Koźla. Po objęciu władzy przystąpiono przede wszystkim do organizowania administracji terenowej i posterunków Milicji Obywatelskiej. W ciągu kilku dni utworzono Komendę Powiatową MO w Koźlu, komisariaty MO w Koźlu i Kędzierzynie oraz posterunki w Kłodnicy, Bierawie i Polskiej Cerekwi. Do lata 1945 r. zostały powołane do życia powiatowe organa działających wówczas partii politycznych i organizacji młodzieżowych. 11 lipca 1945 r. ukonstytuował się Komitet Powiatowy PPR. Pierwszym sekretarzem KP PPR został Henryk Zarychta.
Z dnia na dzień normalizowało się życie w powiecie kozielskim. Otwierano sklepy, uruchamiano zakłady usługowe i drobne zakłady produkcyjne, a także organizowano transport i służbę zdrowia. 22 lipca 1945 r. otwarto żeglugę na Odrze. W styczniu 1946 r. uruchomiono linię kolejową Koźle-Baborów. Bujnie rozwijało się życie kulturalne, systematycznie przybywało świetlic, reaktywowano polskie chóry i zespoły działające niegdyś na ziemi kozielskiej. Między innymi w Dziergowicach wznowił działalność chór “Jutrzenka". Od sierpnia 1945 r. nad upowszechnieniem oświaty i kultury pracuje Powiatowy Dom Kultury w Koźlu. Dużo energii i osobistego zaangażowania włożyli nauczyciele w organizację szkolnictwa. 16 kwietnia 1945 r. otwarto pierwszą szkołę podstawową w Lenartowicach. Następnego dnia otwarto szkoły w Cisowej i Łąkach Kozielskich, a wkrótce potem w innych miejscowościach. 15 czerwca 1945 r. rozpoczęło działalność Państwowe Gimnazjum i Liceum w Koźlu. W 1946 r. uruchomiono w Sławięcicach Młodzieżowy Ośrodek Szkoleniowy, a w Większycach Uniwersytet Ludowy. Okres tworzenia władzy polskiej w powiecie kozielskim ostatecznie zakończył się w 1946 r., kiedy to zorganizowano rady narodowe. 28 maja 1946 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Powiatowej Rady Narodowej. Jej przewodniczącym został Edward Wilczek. Do końca listopada 1946 r. w Koźlu i wszystkich gminach zostały powołane rady narodowe odpowiednich szczebli. Równolegle z organizowaniem administracji, szkolnictwa i odbudową życia gospodarczego postępowała akcja osiedleńcza ludności napływowej i weryfikacja polskiej ludności rodzimej. Celem akcji weryfikacyjnej było stwierdzenie, kto spośród dotychczasowych mieszkańców ziemi kozielskiej jest Polakiem, a kto nim nie jest. Rozstrzygnięcie tego problemu było bardzo trudne, mimo to przy pomocy byłych działaczy Związku Polaków w Niemczech udało się weryfikację przeprowadzić właściwie. W jej rezultacie przyznano obywatelstwo polskie 64 785 osobom spośród ludności rodzimej. Do Niemiec wyjechało wtedy lub zostało przymusowo wysiedlonych niewiele ponad 5 tyś. osób. Z akcją weryfikacyjną splatała się akcja osiedleńcza. Od maja 1945 r. na teren powiatu zaczęły napływać transporty osadników, głównie Polaków z terenów zabużańskich (w przeważającej mierze z Ukrainy). Poza tym przybywali też żołnierze formacji polskich walczących w czasie drugiej wojny światowej na frontach zachodniej Europy i Afryki, reemigranci z Francji, Belgii i Niemiec, Polacy mieszkający w Rumunii oraz przesiedleńcy z centralnej Polski. Ludność napływową przyjmowały punkty etapowe “Wschód" i “Zachód", utworzone przez kozielski oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego.
Szybko okazało się, że powiat kozielski, zamieszkały w przytłaczającej większości przez rodzimą ludność polską, nie może przyjąć wszystkich chętnych do osiedlenia się na tym terenie. Dotyczyło to zwłaszcza rolników. Należało zatem przesiedlić nadmiar osadników na inne tereny Polski zachodniej i północnej, względnie osiedlić ich w rozparcelowanych majątkach obszarniczych. Dokonano tego w latach 1946—1947. Rozwiązując sprawy związane z osadnictwem przeprowadzono zarazem reformę rolną. W wyniku tej reformy powiększyły również swe gospodarstwa 4393 rodziny polskiej ludności rodzimej. W wyniku wielkich przeobrażeń, jakich widownią po II wojnie światowej była Opolszczyzna, doszło do zetknięcia się na tym terenie różnych grup ludności, a mianowicie: polskiej ludności rodzimej, repatriantów, przesiedleńców z Polski centralnej i reemigrantów. Członkowie jednej grupy ludności nie zawsze orientowali się w przeszłości historycznej, zwyczajach i tradycjach innej. Stąd też dochodziło czasem do pewnych nieporozumień między ich przedstawicielami. Nieporozumienia te jednak stopniowo zanikały dzięki akcji wyjaśniającej ze strony władz administracyjnych, partii politycznych (szczególnie Polskiej Partii Robotniczej), organizacji młodzieżowych i społecznych oraz szkół. Ważne wydarzenia polityczne pierwszych lat powojennych konsolidowały społeczeństwo. Do takich wydarzeń zaliczyć trzeba referendum przeprowadzone 30 czerwca 1946 r. oraz wybory do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r. W obydwu głosowaniach olbrzymia większość mieszkańców ziemi kozielskiej poparła stanowisko bloku stronnictw demokratycznych.
Bardzo ważnym zagadnieniem, decydującym o rozwoju ekonomicznym powiatu, była kwestia odbudowy przemysłu. Mimo doceniania wagi tego zagadnienia, władze powiatowe czy wojewódzkie nie mogły zaraz po wyzwoleniu przystąpić do odbudowy zakładów przemysłowych znajdujących się w powiecie, bowiem możliwości państwa były niewspółmiernie małe w porównaniu z olbrzymimi potrzebami inwestycyjnymi zniszczonego kraju. Dlatego początkowo ograniczano się do porządkowania terenów fabrycznych, przygotowując je do przyszłej odbudowy. Jedynym większym zakładem uruchomionym już w 1947 r. była Cukrownia “Cerekiew" w Polskiej Cerekwi. Odbudowa, a właściwie budowa pozostałych zakładów realizowana była w okresie planu 6-letniego (19'50—1955) i w latach następnych. W efekcie odbudowy i rozbudowy istniejących zakładów produkcyjnych a przede, wszystkim budowy nowych, w powiecie kozielskim ukształtował się potężny ośrodek przemysłowy, którego centralne ogniwo stanowią Kędzierzyńskie Zakłady Przemysłu Azotowego w Kędzierzynie, Zakłady Chemiczne “Blachownia" w Blachowni Śląskiej i Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej w Blachowni Śląskiej. Z innych zakładów przemysłowych na uwagę zasługują: Elektrownia w Blachowni Śląskiej, Zakłady Budowy i Remontów Urządzeń Chemicznych “Metalchem", Kozielska Fabryka Maszyn i Kozielska Stocznia Rzeczna. Oprócz przemysłu chemicznego, który odgrywa w powiecie rolę dominującą, rozwija się tutaj również przemysł materiałów budowlanych, przemysł spożywczy, drzewny, odzieżowy i włókienniczy, przemysł elektrotechniczny oraz w mniejszym rozmiarze przemysł skórzany i poligraficzny. Tak znaczna różnorodność przemysłu jest zjawiskiem korzystnym, ponieważ stwarza możliwości zatrudnienia różnych grup zawodowych. Przemysł wywiera bardzo poważny wpływ na życie gospodarcze, społeczne i polityczne powiatu. Jest czynnikiem przyśpieszającym urbanizację regionu kozielsko-kędzierzyńskiego, aktywizuje zawodowo ludność, rodzi wiele inicjatyw gospodarczych i kulturalnych. Obok szybkiego rozwoju przemysłu odnotowuje się w powiecie kozielskim rozwój rolnictwa. Postępująca mechanizacja i chemizacja w rolnictwie, a także upowszechnienie oświaty rolniczej spowodowały przekroczenie w początkach lat sześćdziesiątych przedwojennego poziomu plonów czterech zbóż z jednego hektara oraz przedwojennej obsady zwierząt w każdej dziedzinie hodowli. W zakresie hodowli bardzo pozytywne zjawiska dały się zaobserwować zwłaszcza w latach 1971—1972, kiedy to zaznaczył się szybki wzrost pogłowia trzody chlewnej i bydła.
Dynamiczny rozrost przemysłu i rolnictwa zaważył na rozwoju powiatu w innych dziedzinach. Bardzo szybko rozwinęło się szkolnictwo podstawowe i średnie. Poprzez rozbudowę szkolnictwa, szczególnie zawodowego, stworzono absolwentom szkół podstawowych (w 98 procentach) warunki kontynuowania nauki w zasadniczych szkołach zawodowych, średnich szkołach technicznych i liceach ogólnokształcących. Zorganizowano także (w 1961 r.) punkt konsultacyjny Politechniki Śląskiej, co bardzo korzystnie wpłynęło na możliwości zdobywania najwyższych kwalifikacji przez pracowników zatrudnionych w zakładach przemysłowych powiatu.
Uzyskano znaczne sukcesy w zakresie ochrony zdrowia. Poprawiła się baza lecznictwa zamkniętego, zwiększyła liczebność personelu medycznego; opieką lekarską objęto całą ludność mieszkającą w powiecie. W celu stworzenia mieszkańcom powiatu odpowiednich warunków do wypoczynku zbudowano sztuczne lodowisko w Kędzierzynie “Azotor", halę widowiskowo-sportową w Kędzierzynie, baseny kąpielowe w Koźlu, Kędzierzynie i Blachowni Śląskiej, kąpielisko w Większycach, stadiony sportowe w Reńskiej Wsi, Cisowej i Kłodnicy, krytą pływalnię w Kędzierzynie oraz ośrodek wczasów niedzielnych i sportów wodnych w Januszkowicach. Zbudowano również Zakładowy Dom Kultury “Chemik'' w Kędzierzynie, uruchomiono kilkadziesiąt klubów i świetlic, wyremontowano budynek Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Koźlu oraz stworzono dobrą bazę pozostałym bibliotekom i punktom bibliotecznym. Zbudowano lub zmodernizowano wiele sal kinowych. W latach 1950—1972 systematycznie unowocześniano i rozbudowywano placówki handlowe, zakłady gastronomiczne i punkty usługowe. Bardzo poważnym osiągnięciem powiatu jest rozwój komunikacji. Siecią komunikacji autobusowej objęto prawie cały powiat, zmodernizowano dworce, przystanki i stacje kolejowe, zelektryfikowano trakcję kolejową. l maja 1969 r. uruchomiono miejską komunikację samochodową, integrując w ten sposób w zakresie komunikacji: Koźle, Kłodnicę, Kędzierzyn i Blachownię Śląską.
Dużo uwagi poświęcono budownictwu mieszkaniowemu na wsi i w mieście. Rozbudowano Kędzierzyn, przekształcając ten ośrodek z kilkutysięcznego osiedla w czterdziestotysięczne miasto. Efektem rozbudowy Kędzierzyna było uzyskanie praw miejskich w 1951 r. Zarówno w Koźlu. jak i w Kędzierzynie rozbudowano i unowocześniono urządzenia komunalne (sieć gazową, wodociągową, elektryczną i kanalizacyjną). W znacznej mierze podniesiono estetykę wsi i miast, remontując nawierzchnie jezdni i chodników, likwidując ruiny i odnawiając elewacje budynków. Bardzo dużo w zakresie estetyki zyskało Koźle w okresie obchodów swego osiemsetlecia (9—16 VI 1963 r.). Obchody “Dni Ziemi Kozielskiej" w 1968 r. stały się kolejną okazją do dalszych prac nad porządkowaniem wsi i miast powiatu. Podobną okazję stworzył udział powiatu w festiwalu powiatów zorganizowanym przez ,,Trybunę Opolską" i Wydział Kultury PWRN w 25-lecie powrotu Opolszczyzny do Macierzy (10 V 1970 r.). Pracą wszystkich mieszkańców ziemi kozielskiej zdołano rozbudować gospodarkę i kulturę na terenie powiatu, realizując w całej pełni popularne hasło: “Ziemia kozielska — piękna, bogata i gospodarna".