DAWNIEJ

AKTUALNIE

LUDZIE

ZDARZENIA

MAPY

DOKUMENTY

DAWNIEJ I DZIŚ
 

DAMIAN TOMCZYK

RZEMIOSŁO KOŹLA W ŚWIETLE PIECZĘCI CECHOWYCH Z XVI--XVIII w.

Dzieje śląskiego rzemiosła cechowego w epoce feudalizmu stanowią ważną i interesującą, lecz dotychczas zaniedbaną w literaturze historycznej problematykę badawczą. Skromna jest poświęcona temu zagadnieniu literatura fachowa niemiecka i polska. Ponadto dorobek w tej dziedzinie ma w większości charakter przyczynkarski. Do tej pory nie doczekały się również naukowego opracowania dzieje dawnego i rzemiosła kozielskiego. Krótki zarys historii kozielskiego cechu rzeźników opublikował niemiecki badacz H. Otczipka. Dzieje korporacji szewców i siodlarzy z tegoż miasta omówił w zwięzłym szkicu P. Depta². Reprodukcje fotograficzne pieczęci krawców (1569 r.) i piekarzy kozielskich (1609 r.) zamieścił w swojej publikacji F. Heinevetter³, natomiast pobieżny opis tłoka pieczętnego wspomnianych wyżej piekarzy uwzględnił w swojej pracy Ch. Giindel⁴. Nieco informacji o rękodziele cechowym znalazło się też w napisanej przez A. Weltzela monografii Koźla⁵. Pieczęcie 6 cechów kozielskich omówił i podał w reprodukcji polski historyk D. Tomczyk⁶. Ponadto wiele publikacji o dawnym rzemiośle kozielskim, zarówno autorów niemieckich jak i polskich, pominięto z uwagi na ich wybitnie przyczynkarski charakter. Wspomniane wyżej prace autorów niemieckich mają wartość źródeł zastępczych, ponieważ archiwa cechowe oraz znaczna część zasobów archiwum miejskiego w Koźlu uległy według posiadanych wiadomości zniszczeniu w schyłkowym okresie II wojny światowej. Potrzebę szerszego, źródłowego potraktowania zagadnienia rzemiosła miejskiego w dawnych wiekach odczuwa polska nauka historyczna, opierająca się m.in. na założeniu, iż podstawą badań jest problematyka społeczno-gospodarcza. Nakłada to na historyków obowiązek dokładnego przebadania nie tylko rozwoju organizacji cechowych, ale i w związku z tym śledzenia wszelkich przejawów ich życia prawno-społecznego. Jednym z drobnych, lecz ważkich przejawów tego życia są właśnie dawne pieczęcie cechowe, mające wartość źródła zarówno ikonograficznego (obrazowego), jak i pisanego. Poszerzają one w dużym stopniu podstawę źródłową, m.in. dziejów rzemiosła cechowego Koźla, oraz wzbogacają wciąż niedostateczną jeszcze wiedzę z zakresu historii gospodarczej tego miasta. Koźle zostało lokowane na prawie niemieckim ok. 1277 r.⁷ To dawne miasto miało doskonałe położenie, nad Odrą,

u ujścia do niej Kłodnicy. Koźle kilkakrotnie zmieniało swoją przynależność polityczną.

W okresie rozdrobnienia feudalnego aż do 1281 r. należało do księstwa opolskiego, następnie do księstwa kozielsko-bytomskiego, w ramach którego stało się w 1327 r. lennem Korony Czeskiej i wraz z nią w 1526 r. przeszło pod panowanie Habsburgów, a w 1742 r. - wraz z większością Śląska - przyłączone zostało do Prus⁸. Jednym z głównych zajęć mieszkańców Koźla było objęte organizacją cechową rzemiosło, którego ciężar gatunkowy w miarę rozwoju gospodarczego wzrastał. Cechy kozielskie niewątpliwie istniały już u schyłku XIII w. W ciągu XVI i XVII w. rozwinęła się specjalizacja rzemiosła kozielskiego, co dowodnie świadczyło o postępującym podziale pracy. Rękodzieło kozielskie produkowało na zamówienia i na rynek. Niektóre cechy kilkakrotnie przedstawiały swoje statuty do zatwierdzenia właściwej władzy, a to z uwagi na zniszczenie dawnego statutu lub potrzebę wprowadzenia doń poprawek czy też uzyskanie nowych uprawnień. Należy podkreślić, iż w mieście późnofeudalnym do rękodzielników zaliczano także reprezentantów niektórych zawodów nierzemieślniczych, jak: krojowników sukna, bogatych kramarzy, rybaków, szyprów, aptekarzy, łaziebników itd. W 1787 r. w Koźlu, liczącym 1710 mieszkańców, funkcjonowało 8 cechów; w mieście mieszkało wówczas 98 mistrzów rzemieślniczych 36 specjalności⁹. Podkreślić należy, iż przejście Śląska (z wyjątkiem księstwa cieszyńskiego oraz części księstw opawskiego i nyskiego) pod panowanie Prus w 1742 r. rozciągnęło na ten teren działanie ustawy (Reichsgesetz) z 1731 r. nakazującej rzemieślnikom posiadanie specjalnego zaświadczenia (Kundschaft) opatrzonego pieczęcią cechową. W literaturze podkreśla się, że ustawa ta w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju sfragistyki cechowej w krajach niemieckich¹⁰. O początkach kozielskich pieczęci cechowych można mówić dopiero od czasu powstania zorganizowanego rzemiosła w okresie polokacyjnym,

tj. od chwili pojawienia się samodzielnych korporacji rzemieślniczych (przełom XIII i XIV w.). W tym okresie niewątpliwie zaczęły wchodzić w życie również i kozielskie pieczęcie cechowe jako instrument legalizacji dokumentów wystawianych przez ówczesne związki rzemieślnicze funkcjonujące w tym mieście. Nie posiadamy na ten temat jednak żadnych informacji. Wprowadzenie ich do urzędowania wiązało się z ogólnym procesem upowszechniania się pieczęci jako znaku rozpoznawczo-własnościowego, służącego do uwierzytelniania pism i dokumentów. Godzi się w tym miejscu podkreślić, iż dawne pieczęcie cechów kozielskich są cennym, a niekiedy jedynym źródłem do odtworzenia dziejów rzemiosła w tym nieście: obraz napieczętny zazwyczaj przedstawia atrybuty cechowe - typowe narzędzia pracy i gotowe wyroby, legenda (napis otokowy) zaś nierzadko pozwala określić organizację i status prawny danej korporacji. Utrwalone w godłach napieczętnych narzędzia i przedmioty typowej wytwórczości są plastycznym źródłem o zasadniczym znaczeniu dla badacza dawnego rękodzieła. Wyobrażenia ikonograficzne tych zabytków pozwalają bliżej poznać stosunki wytwórcze, a także poszczególne techniki rzemieślnicze. Wnikliwe badanie godeł i treści napisów napieczętnych prowadzić może niejednokrotnie do wniosków nieosiągalnych na podstawie interpretacji źródeł pisanych. Poznanie zaś narzędzi i typowej produkcji pozwala lepiej poznać i zrozumieć samą istotę dawnego rękodzieła i jego dzieje. Mimo iż dawne pieczęcie cechowe przedstawiają dużą wartość poznawczą i wydatnie wzbogacają naszą wiedzę o technice produkcji i gotowych wytworach, wymagają też krytycznego podejścia; w wielu wypadkach rytownicy powielali anachroniczne wyobrażenia z motywów ikonograficznych lub schematyczne, zminiaturyzowane do rozmiarów tłoka, godła pieczętne. Pojęcie pieczęci ma dwojakie znaczenie i obejmuje właściwą pieczęć, czyli tłok pieczętny, oraz odcisk w masie plastycznej lub farbie wyciśnięty za pomocą tegoż instrumentu. Głównymi elementami badania tłoka pieczętnego są: l. materiał, z jakiego został sporządzony, 2. forma tłoka, jego trzon lub uchwyt; 3. monogramy, napisy inskrypcyjne lub daty roczne wyryte na krawędzi tłoka, 4. najważniejsza jego część

- podstawa z wyrytym negatywowo obrazem oraz napisem. O ile trzy pierwsze elementy pieczęci dostępne są badaniu jedynie na podstawie autopsji zachowanego zabytku, o tyle ostatni znajduje odtworzenie swojej rzeźby w dochowanym odcisku przy dokumencie lub akcie". Jednakże przedmiotem badania jest też sam odcisk tłoka i dlatego należy uwzględnić również masę plastyczną lub farbę, za pomocą której dokonano odcisku. Analizując źródła sfragistyczne, należy zwrócić uwagę na cechy zewnętrzne i wewnętrzne pieczęci. Na znamiona zewnętrzne składają się: materiał, z jakiego były wykonane tłoki pieczętne i w jakim była wyciskana właściwa pieczęć, oraz wymiary i kształt tłoka wraz z uchwytem. Cechy wewnętrzne - to obraz napieczętny, jego treść, legenda (napis napieczętny), język napisów napieczętnych, ich treść, układ oraz brzmienie, wreszcie daty roczne występujące w polu pieczęci. Najistotniejsze znaczenie w badaniu dawnych pieczęci korporacji rzemieślniczych, jako ważnego i samoistnego źródła historycznego o bardzo wielostronnej wartości poznawczej oraz problematyce prowadzącej w głąb zagadnień kultury materialnej, mają znamiona wewnętrzne. Obraz napieczętny, data i napis mówią bezpośrednio o rzemiośle, czasie powstania danego cechu bądź zatwierdzenia mu statutu lub też sprawienia tłoka, o mieście, gdzie ten związek funkcjonował, i jakie grupy zawodowe reprezentował. Ponadto brzmienie legend napieczętnych pozwala naświetlić zagadnienie łączenia się rzemiosł w cechach pospólnych (zbiorowych), i to niejednokrotnie bez względu na przynależność produkcyjną. Za najbardziej charakterystyczną cechę kozielskich pieczęci cechowych w epoce feudalnej należy uznać ich realizm. Rytownik bowiem, sporządzając tłok pieczęci cechowej, podstawowe elementy składowe jej godła odtwarzał na podstawie realnych, widzianych przez siebie wzorów. Największą wartość i wymowę ma ten materiał sfragistyczny, który w swojej treści ikonograficznej przedstawia wyobrażenia związane z wytwórczością i techniką dawnego rękodzieła. W zasadzie godła napieczętne cechów reprezentujących ten sam rodzaj wytwórczości były do siebie podobne, ponieważ we wszystkich prawie miastach dobierano jednakowe symbole (i to nie tylko w granicach tego samego regionu czy nawet kraju), a jedynie wyjątkowo wykraczano poza szablon. Zdarzały się niekiedy mniejsze lub większe różnice w szczegółach ujęcia i precyzji rysunku, wynikające z wprawy czy też indywidualności rytownika i jego dłuta. W związku z tym obserwuje się stereotyp symbolów zawodowych, co znajduje potwierdzenie również w badanym materiale źródłowym. Dlatego też można mówić o pewnym konserwatyzmie treści obrazowej pieczęci cechowych, wynikającym z przerysowywania motywów ikonograficznych. Godła napieczętne cechów kozielskich mają laicki charakter i w pełni zrozumiałą symbolikę, nawiązującą w swojej obrazowej treści do przedmiotów typowej wytwórczości oraz narzędzi pracy danego rękodzieła. Motywy ikonograficzne to w zasadzie podstawowe narzędzia i produkty danego rzemiosła, jak na przykład nożyce krawieckie u krawców, podkowy u kowali, koła do pojazdów konnych u kołodziejów, pistolety skałkowe u rusznikarzy, ostroga u ostrożników, precle u piekarzy. Niejednokrotnie umożliwiają one poznanie najbardziej charakterystycznych narzędzi i wytworów oraz określenie ich konstrukcji, jeśli do naszych czasów nie zachowały się realia wykopaliskowe bądź realia zabytkowe i ikonograficzne, przechowywane w zbiorach muzealnych. Godła występujące na pieczęciach cechów kozielskich można podzielić - według głównego tematu ich treści obrazowych - na cztery grupy. Są to następujące grupy wyobrażeń:

l. typowe narzędzia: cyrkiel, kątownica, pobijak, nóż bednarski (bednarze i stolarze - 1584 r.), nożyce krawieckie (krawcy - 1569 r.);

2. wytwory pracy rzemieślniczej: podkowa, koło o ośmiu promieniach do pojazdu konnego, hakownice, ostroga, pistolet skałkowy, szpada, zegarek kieszonkowy (pieczęć pospólnego cechu kowali, kołodziejów, rusznikarzy, ostrożników, mieczowników i zegarmistrzów - 1754 r.), błam¹² futra (kuśnierze - 1569 r.), precel (piekarze - 1609 r.);

3. narzędzia i wyroby przedstawione razem: koło garncarskie i doniczka (garncarze - XVII w.);

4. wyobrażenia symboliczne nie związane z przedmiotem wytwórczości: drzewo kwiatowe¹³ (garncarze - XVII w.), ptaszek¹⁴ (kuśnierze - 1569 r.).

Wyobrażenia napieczętne występują w samym polu pieczęci lub są ujęte w ramach tarczy czy też kartusza. Całość kompozycji rysunku godła dopełniały niekiedy i ożywiały drobne, drugorzędne detale, jak np. gałązki z rozetami (garncarze - XVII w.), perełka (krawcy - 1569 r.) i gwiazdki (piekarze - 1609 r.). W badanym materiale pieczętnym występują też elementy heraldyczne w formie niepełnego herbu szlacheckiego, tj. z tarczą, hełmem, labrami (ozdobnymi obramieniami tarczy herbowej), ale bez klejnotu (kuśnierze - 1569 r.) czy zwłaszcza korony rangowej, wieńczącej kartusz (piekarze - 1609 r.). Wyróżnik ten, który zgodnie z zasadami klasycznej heraldyki nie przysługiwał godłom cechów, należy traktować jako motyw mający na celu podniesienie prestiżu symbolu zawodowego, nadanie mu większej powagi i godności. Motywy heraldyczne na wspomnianej wyżej pieczęci kuśnierzy nie składają się na treść właściwego godła, lecz stanowią jedynie ozdobę lub spełniają rolę udostojnienia obrazu całości godła. Natomiast korona, wieńcząca wyobrażenie godła piekarzy (1609 r.), spełniała funkcję oznaki rangowej, jak na pieczęciach herbowych. Należy podkreślić, iż korona występuje na pieczęciach wielu innych cechów piekarskich na obszarze niemieckojęzycznym, w tym również śląskim¹⁵. Wiąże się to z tradycją owego rękodzieła. Cesarz Karol V (1519-1556) odpowiednim przywilejem nadał piekarzom z Wiednia prawo używania korony cesarskiej w godłach napieczętnych jako wyróżnienie za ich waleczność wykazaną podczas pierwszego oblężenia miasta w 1529 r.¹⁶ Napis napieczętny, jako drugi z elementów składowych treści wewnętrznej pieczęci, występuje

w ścisłym związku z tematem obrazowym godła cechowego. Obydwa elementy, tj. obrazowy i napisowy, nawzajem się uzupełniają. Legenda pieczęci cechowej, łącząc się ściśle z ikonografią wyobrażeń, zawiera w sobie bogactwo form i treści oraz odkrywa niekiedy momenty przedstawiające ślady wydarzeń z dziejów danego związku rzemieślniczego, czasem dopełniając obraz dziejów w szczegółach zatartych w pamięci pokoleń i nie utrwalonych w pisanych przekazach. Gdy godło ukazuje atrybuty korporacji cechowej, jak np. narzędzia pracy i wytwory rękodzieła, napis niejako uzupełnia i objaśnia godło, bliżej określając, jakie zawody były reprezentowane w danym cechu, a także - z reguły -podając nazwę miasta, w którym on funkcjonował. W badanym materiale sfragistycznym (6 pieczęci) napis w otoku, tj. w kole zewnętrznym otaczającym centralne pole pieczęci, występuje na 5; napisu nie posiada pieczęć pospólnego cechu kowali, kołodziejów, rusznikarzy, ostrożników, mieczowników i zegarmistrzów (1754 r.). Ważnym elementem poznawczym jest pismo legendy, które pozwala ustalić przybliżoną chronologię nie datowanych pieczęci cechowych, pozostających niekiedy całe wieki w użyciu. Cechy epigraficzne odzwierciedlają tu właściwości stylu panującego w danym okresie, uwydatnione w rozwoju pisma w ogólności. W końcu XIV w. pojawiła się w Polsce gotycka minuskuła (pismo małe), charakteryzująca pismo napieczętne całego XV w. U schyłku XV w., w związku z odrodzeniem pisma majuskulnego (dużego), zaczęła upowszechniać się kapitala renesansowa, zmieszana początkowo z gotycką minuskuła. Od XVI w. napisy wyrażane były literami czystej majuskuły renesansowej, która w XVII w. przeszła w zwykłą antykwę¹⁷. Na osobną uwagę zasługuje język legend napieczętnych. Najstarsze, nie zachowane do dziś pieczęcie cechów kozielskich z doby średniowiecza (do końca XV w.), mogły mieć napisy w języku łacińskim. W zebranym materiale źródłowym napisy w języku łacińskim występują na trzech pieczęciach, w języku niemieckim - na dwóch; natomiast jedna pieczęć nic posiadała napisu (wspomniana już wyżej - cechu pospólnego kowali, kołodziejów, rusznikarzy, ostrożników, mieczowników i zegarmistrzów - 1754 r.). Używanie języka niemieckiego było uzasadnione kolonizacją niemiecką i organizacją cechów (w tym również w Koźlu) według wzorów zachodnich. Należy zauważyć, iż pieczęci z napisami niemieckimi używały również korporacje rzemieślnicze składające się w zdecydowanej większości z Polaków¹⁸; do takich niewątpliwie należy też zaliczyć kozielskie organizacje cechowe w epoce feudalnej. Nasuwa się zatem przypuszczenie, że napisy niemieckie miały swoje źródło raczej w tradycji; organizacja cechowa została zaszczepiona na Śląsku przez osadników niemieckich, którzy też początkowo przewodzili w tych założonych przez siebie korporacjach rzemieślniczych. Później używano napisów niemieckich nawet w cechach spolszczonych - zapewne na mocy swoistego prawa bezwładności, tak samo jak aż do XX w. panowała w rzemiośle polskim terminologia niemiecka (przede wszystkim w nazwach narzędzi pracy), lekko tylko spolszczona. Swoista walka toczyła się w napisach napieczętnych między językiem niemieckim a łaciną, chociaż rękodzielnicy tego języka niewątpliwie nie znali¹⁹. Napisy na pieczęciach cechów kozielskich zawierają w większości skróty wyrazów. Ograniczona bowiem powierzchnia tłoka pieczętnego, nie pozwalająca na zmieszczenie całego napisu w pełnym brzmieniu, narzucała rytownikowi konieczność stosowania skrótów przez ucięcie wyrazu (snspensio) lub ściągnięcie wyrazów (contractio). Kiedy odczytujemy napisy, zauważamy występowanie błędów w legendach kozielskich pieczęci cechowych. Błędy w pisowni i składni, powiązane z błędami rytowniczymi, wskazują na nieudolność ręki rytownika (te pierwsze znajdują czasem wytłumaczenie w dowolności stosowanej wówczas pisowni) i niewątpliwie potwierdzają fakt rytowania pieczęci bez nadzoru właściwego cechu, w którym zresztą również mogło być wielu mistrzów nie znających sztuki pisania. Błędy w napisach mogą też pośrednio świadczyć o sytuacji ekonomicznej danych cechów. Korporacje takie na pewno nie były liczne ani bogate, a zatem nie były w stanie zlecić wykonania tłoka wykwalifikowanemu rytownikowi, którego wynagrodzenie za taką usługę musiało być wysokie. W sytuacji braku daty napieczętnej można na podstawie rodzaju pisma oraz elementów konwencji stylowej (wykrój i kształt tarczy oraz zdobnictwo) ustalić chronologię danej pieczęci, ponieważ w szczegółach wykonania odpowiada stylowi swoich czasów. W rzeźbie pieczęci cechowej występuje także element chronologiczny, a więc daty roczne wyrażone za pomocą cyfr arabskich. Stosowanie elementu chronologicznego w sfragistyce cechowej ma całkowite uzasadnienie i szczególniejszą wymowę. Pieczęć danego cechu jako zewnętrzny wykładnik istnienia legalnej organizacji rękodzielniczej była używana niekiedy przez cale stulecia, zachowując ślad swej egzystencji na aktach i dokumentach uwierzytelnianych jej odciskiem. Dlatego też ustalenie chronologii tłoka pieczęci cechowej jest niejednokrotnie trudniejsze niż ustalenie chronologii pieczęci osoby fizycznej, która posługiwała się nią tylko w okresie swego życia i działalności. Organizacja cechowa jako osoba prawna używała pieczęci niekiedy przez cale stulecia, a rola jej kończyła się zazwyczaj dopiero na skutek zużycia, zaginięcia tłoka czy też w rezultacie zmian w strukturze organizacyjnej danej korporacji, jak np. wyodrębnienie się jednego lub kilku rzemiosł z cechu pospólnego (zbiorowego) czy też przystąpienie nowych rękodzieł do wspólnego związku cechowego. Na pieczęciach cechów kozielskich daty występują dość często. Pojawiają się one:

1. w otoku - w końcowej części napisu (krawcy - 1569, kuśnierze - 1569 r.);

2. nad tarczą (bednarze i stolarze - 1584 r.);

3. po bokach godeł (kowale, kołodzieje, rusznikarze, ostrożnicy, mieczownicy i zegarmistrze - 1754 r.);

4. po bokach kartusza (piekarze - 1609 r.).

Daty te wskazują na czas powstania tłoka, zatem określają rok jego sprawienia.

Inwentarz pieczęci cechów kozielskich XVI-XVI1I w.

Opracowany inwentarz obejmuje łącznie sześć pozycji, w tym dwa odciski łąkowe i jeden opłatkowy, występujące na aktach i dokumentach cechowych z lat 1668-1853, oraz trzy odciski łąkowe z nic zachowanych do dzisiaj tłoków pieczętnych. Każda pozycja ujęta

w mniejszym opracowaniu zawiera następujące elementy szczegółowego opisu: treść ikonograficzną, czyli godło, legendę (napis napieczętny), nazwę cechu, materiał pieczęci; przy opisie oryginalnych odcisków podano chronologię pieczęci, datę jej odcisku na akcie oraz rodzaj masy plastycznej. Opis uzupełniają dane określające cechy zewnętrzne, a więc wymiary. W opisach uwzględnione zostały również właściwości stylowe rzeźby obrazu napieczętnego. Przy ustalaniu położenia motywów składowych godła strona dostrzegana przez widza jako lewa określona została jako prawa, tj. zgodnie z opisem heraldycznym. Ostatnia pozycja inwentarza podaje miejsce przechowywania danej pieczęci, sygnaturę archiwalną opieczętowanego nią aktu lub numer inwentarza muzealnego. W wypadku opublikowania danej pieczęci lub zamieszczenia jej opisu - również odnośną literaturę. Zgromadzone zabytki pieczętne zestawione zostały w porządku alfabetycznym według cechów.

W niniejszym artykule autor na przykładzie pieczęci dawnych cechów kozielskich podkreśla przydatność sfragistyki dla historii gospodarczej, zwłaszcza dziejów rzemiosła miejskiego

w dobie feudalnej. Traktuje to jako rozszerzenie podstawy źródłowej oraz nowe w związku

z tym możliwości interpretacyjne. Wzbogacenie sfragistyki o nowy, niezwykle ważny aspekt badawczy w konsekwencji prowadzi do podniesienia rangi tej właśnie nauki pomocniczej historii, ponadto wciągnięcie do badań naukowych pieczęci korporacji rzemieślniczych znamionuje demokratyzację badań sfragistycznych w kierunku dziejów dawnego rękodzieła. Autor podkreśla też, iż niejednokrotnie rzeźba dawnej pieczęci cechowej stanowić może jedyne, niczym nie dające się zastąpić źródło, zwłaszcza dla badań kompa-ratystycznych. Jednakże źródeł sfragistycznych nie należy także przeceniać. Dopiero łączne uwzględnienie źródeł tradycyjnych (aktowych i historiograficznych), ikonograficznych, materiału etnograficznego oraz zabytków kultury materialnej stworzyć może nowe możliwości

w badaniach nad dziejami rzemiosła kozielskiego w epoce feudalnej, pogłębiając je zwłaszcza w odniesieniu do samej produkcji rękodzielniczej. Omówiono 6 kozielskich pieczęci cechowych odnoszących się do tyluż korporacji rzemieślniczych. W świetle danych statystycznych z 1787 r. (w Koźlu naliczono wtedy 8 cechów) przedstawiony materiał pieczętny dotyczy 75% działających tu zrzeszeń rękodzielniczych. Jest on zatem wystarczająco re-; prezentatywny, aby stanowić podstawę do podjęcia oceny całości sfragistyki cechowej omawianego miasta oraz wyciągnięcia bardziej ogólnych wniosków.

 

' H. Otczipka, 400 jdhrige Geschichte der Freien Fleischer-Imnmg Cosel OS. 1532-1932. W; Festschrift z. 400-Jahr-Feier d. Freien Fleischer-bmung Cosel, Cosel 1932, s. 25-31. Publikacji tej, w której niewątpliwie znajdowały się informacje o dawnych pieczęciach kozielskiego cechu rzeźników, nie udało się autorowi odnaleźć w bibliotekach śląskich.

² P. Depta, 360-Jahrfeier der Schumacher -und Satllerinnung m Cosel. Ans den Innungs-akten zusammengestellt, “Coseler Heimatbilder. Yeróffentlichungen der Arbeitsgemeinschaft (tir Heimatkunde im Kreise Cosel OS". Monatsbeilage żur “Coseler Zeitung", nr 11 z 27 XI 1927, b. p.

³ F. Heinevetter, Oberschlesische Zunftsiegel, “Oberschlesien im Bild", Jg. 3: 1925, nr 45, s. 3 i 6.

⁴ Ch. Giindel, Die Altertumer wui Urhmden des schlesischcn Backerhand\verks, Breslau 1933, s. 16, nr 58.

⁵ A. Weltzel, Geschichte derStadt, Herrschaft wid Festwig Cosel, Cosel-Berlin 1866. ''D. Tomczyk, Pieczecie górnośląskich cechów rzemieślniczych z XV-XVIII wieku i ich , snaczenie historyczne, Opole 1975, s. 122-124.

⁷ J. K w a k. Miasta księstwa opolsko-raciborskiego w XVI-XVIII wieku, Opole 1977, s, 65.

⁸ H. Bartsch, Die Stadle Schlesiens. (In den Grenzen des Jahres 1937), Dortmund 1977, s. 71.

⁹ Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 roku, wyd. i wstęp krytyczny T. Ladogórski, Wrocław 1954,s. 102,118-119,128-129,138-139,148-149.

¹⁰ E. Mummenhoff, Der Hanawerker m der deutschen Vergagenheit, Monographien zur deutschen Kulturgeschichte 8, Leipzig 1908, s. 138; M. Pieper-Lieppe, Westfalische Zunftfiegel, “YerótYentlichungen der Historischen Kominission Westfalens", Geschichtiiche Arbeiten w Westfalischcn Landesforschung, Bd 8, Minister 1963, s. 3.

ⁿ M. Haisig, Sfragistyka ogólna. W: Sfragistyka, pod red. S. Mikuckiego, Warszawa 1960

¹² Błam zeszywano z określonej ustawowo liczby mniejszych skórek podobnego rodzaju; stanowiły one przedmiot handlu i zarazem ułatwiały szycie futer.

¹³ Najprawdopodobniej jest to uproszczony ulubiony motyw garncarzy; w wizerunkach napieczętnych tych cechów dość często są przedstawiane postacie Adama i Ewy (niekiedy z jabłkami w ręku) wokół rajskiej jabłoni, dookoła pnia której owinięty jest wąż. Jest tu nawiązanie do przekazu biblijnego o stworzeniu Adama z gliny: “z tejże materii Bóg człeka sposobił, z której garncarz piec działa i garnce wyrobił" (A. Chmiel, Godła rzemieślnicze i przemysłowe krakowskie * od połowy XIV w. aż do XX w., Kraków 1922, s. 5).

¹⁴ Wyobrażenie ptaszka, często z gałązką kwietną w dziobie, występuje na następujących pieczęciach kuśnierzy

z Górnego Śląska: Baborowa (1753 r.), Cieszyna (1710 r.). Gliwic (koniec XVI w.), Opola (1615 i 1644 r.), Skoczowa (1629 r.). Tarnowskich Gór (1638 r.) i Ujazdu (1735 r.). Geneza tego wyobrażenia nie jest znana (Tomczyk, Pieczęcie górnośląskich cechów..., s. 54).

"Ibidem, s. 55-56,106,118,124-125,131,139-140, 145.

¹⁶ Heinevetter, op.cit., s. 3; tenże, Schlesische Zunftsiegel, “Schlesische Monatshefte" 1926, z. 2, s. 50. Autor ten mylnie podał zamiast Karola V - Karola IV.

¹⁷ M. Haisig, Studia nad legendą pieczęć i miejskiej, Wrocław 1953, s. 74-75.

¹⁸1 tak, np. w latach 1660-1751 aż 80% członków cechów rzemieślniczych Olesna nosiło nazwiska polskie. Natomiast w Gorzowie Śląskim nazwiska polskie miało 69,5% rękodzielników. Język legend na zabytkach sfragistycznych tych miast był następujący: niemiecki (6 pieczęci) i łaciński (l pieczęć) w Oleśnie, oraz niemiecki (2 pieczęcie) w Gorzowie Śląskim. Zob. D. T o niszy k, Studia z dziejów rzemiosła Śląska Opolskiego przed epoką kapitalizmu, Opole 1976, s. 84, 10-91, 133, 144-148; tenże. Pieczęcie górnośląskich cechów..., s. 120-121, 132-135.

^lc1 Tomczyk, Pieczecie górnośląskich cechów..., s. 60.

²⁰ Miejscowość będąca siedzibą tego cechu jest podana w księdze inwentarzowej zbiorów sfragistycznych Muzeum Narodowego we Wrocławiu (nr inw. S-X-2795).