ZYTA ZARZYCKA
 HISTORIA KOZIELSKICH ŚWIĄTYŃ
 Kościół parafialny pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi

Kościół parafialny

pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi widok z II połowy XIX w.

Naprzeciwko kaplicy Zwiastowania, na północ od prezbiterium, umiejscowiono wejście do zakrystii. W zakrystii były 3 okna w rzędzie, a naprzeciwko nich zejście do krypty grobowej, rozciągającej się od prezbiterium aż po chór muzyczny. W krypcie grzebano osoby zarówno duchowne, jak i świeckie. Tak katolików, jak i protestantów. W okresie późniejszym, od polowy XVIII do polowy XIX w. w krypcie świętokrzyskiej grzebano wszystkich komendantów i wyższych oficerów twierdzy kozielskiej. Po zakończeniu przebudowy kościół nadal zachował charakter gotycki. Nawa główna miała taką samą wysokość i szerokość jak prezbiterium. Oddzielona była od niego występem tworzącym ostrołukową tęczę. Po prawej strome prezbiterium wybudowano półkolistą wnękę na miejsca do siedzenia dla kapłanów celebrujących nabożeństwa, tzw. sediium. Chór muzyczny, znajdujący się na zachodniej ścianie świątyni, ponad wejściem głównym, wsparty został na trzechpółkoliście i ostrołukowo zamkniętych arkadach filarowych. Skracał nawę główną. Został wymurowany już po odbudowie kościoła w XVII w.¹⁶ Podejmując przebudowę kościoła parafialnego, starosta
v. Oppersdorf prawdopodobnie nosił się z zamiarem przebudowania zachodniej elewacji świątyni. Miały ją zdobić dwie wieże. Nie wiadomo, co było przyczyną, że wymurowano tylko jedną, którą umiejscowiono w południowo-zachodnim narożniku kościoła. Wieża była kwadratowa, z oknami szczelinowymi, ponad którymi osadzono okna ostrołukowe. Dach jej, podobnie jak całego kościoła, pokryty był dachówką. Wieżę zwieńczono dwiema chorągiewkami. Już po zakończeniu odbudowy kościoła na szczycie zachodniej, frontowej, ściany wmurowano kamienne tabliczki, na których widnieją: gmerk, krzyż joannitów data: 1511¹⁷. Odbudowany kościół parafialny został konsekrowany w 1570 r. Jako patronów otrzymał: św. Zygmunta, króla Burgundii i męczennika, i św. Jadwigę, żonę księcia Henryka Brodatego, patronkę Śląska. Patronką ołtarza głównego została Matka Boska. Święto parafialne, czyli rocznicę poświęcenia kościoła, obchodzono w pierwszą niedzielę po Podwyższeniu Krzyża św. Na początku XVII w. joannici odeszli z parafii kozielskiej. Ostatnim proboszczem komturem był Kacper Lessius, wzmiankowany w dokumencie z 1617 r.¹⁸ Niemniej joannici aż do sekularyzacji klasztorów w Prusach w 1810 r. posiadali nad kozielskim kościołem prawo patronackie. Znaczyło to, iż każdy proboszcz musiał uzyskać akceptację komendy zakonu w Grobnikach, pod której kontrolą pozostawały wydatki kościelne. Kiedy rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia (1618-1648), toczona pomiędzy protestanckimi książętami Rzeszy a cesarską Ligą Katolicką, już na początku działań wojennych Koźle zostało częściowo spalone przez protestanckie oddziały saskie. Latem 1626 r. protestancka armia dowodzona przez księcia Jana Ernesta weimarskiego, idąca z Niemiec na Węgry, wkroczyła na Śląsk. Obie walczące strony grabiły, niszczyły, paliły i nakładały na miejscową ludność wysokie kontrybucje. W marcu 1627 r. pod Koźle podeszły duńskie oddziały protestanckie dowodzone przez Petera Emsta v. Mansfelda, jednego z najlepszych
a zarazem najbardziej okrutnych wodzów wojny trzydziestoletniej. Właściciel miasta pik Andrzej Kochcicki, zagorzały protestant, oddał Koźle Duńczykom bez walki. Nie uchroniło to miasta przed rabunkiem. W kilka miesięcy później Koźle było oblegane przez katolickie oddziały cesarskie dowodzone przez Albrechta Wacława Euzebiusza Wallensteina, księcia Frydlandu. Miasto znów częściowo spłonęło, jednak kościół parafialny ocalał. W 1642 r. miasto zostało zdobyte przez protestanckie oddziały szwedzkie dowodzone przez płk Lennarta Torstensona, doszczętnie zrabowane i spalone. Ocalał kościół parafialny, zamek i 57 domów mieszczańskich. Pastwą płomieni padło 178 domów mieszkalnych, most na Odrze, bramy miejskie. Jesienią 1679 r, z polecenia biskupa wrocławskiego kardynała Fryderyka kościoły w Koźlu wizytował Wawrzyniec Joannston, archiprezbiter i proboszcz z Namysłowa. Wizytator biskupi zanotował, że: “kościół parafialny w królewskim mieście Kosla, zbudowany jest z cegły"'⁹, posiada długość 60 stóp i 29 stóp szerokości. Poświęcony jest św. Zygmuntowi. “Został odnowiony pobielony w 1571 r. przez jaśnie oświeconego pana Jana de Oppersdorf. Posadzkę posiada świątynia kamienną. Na chórze znajdują się organy trzynastogłosowe. Ambona jest rzeźbiona i pozłacana. W przylegającej do kościoła kaplicy pw. Najświętszej Marii Panny przez pięć dni tygodnia odbywają się nabożeństwa. Wieża dzwonna jest murowana. Biją w niej trzy dzwony: jeden duży i dwa mniejsze, czwarty wisi
w sygnaturce na środku kościoła. Na cmentarzu murowana kostnica. Prawo patronackie posiada zakon szpitalny św. Jana, którego przedstawicielem jest obecny komtur z Grobnik, przewielebny pan Franciszek von Wallenstein. Wnętrze świątyni jest bogato ozdobione. Ołtarzy jest osiem, z czego sześć konsekrowanych. Wszystkie są pięknie rzeźbione i pozłacane, o murowanych mensach. Tabernakulum jest rzeźbione i pozłacane, ciborium srebrne. Bogato rzeźbiona jest również drewniana chrzcielnica. W inwentarzu kościelnym jest m.in. 19 różnych książek starożytnych autorów. Archiprezbiterem i kozielskim proboszczem jest obecnie Kacper Ignacy Kunkowic, pochodzący z baronatu pszczyńskiego. Absolwent filozofii w Ołomuńcu. Na proboszcza w Koźlu zatwierdzony został przez komtura joannitów w Grobnikach Franciszka de Wallensteina w 1674 r. Uposażenie proboszcza stanowią dziesięciny ze wsi: Kłodnica, Zakrzów, Gniewów, Łany, Gościęcin, Dobieszów i Cisowa. Oprócz tego ma proboszcz pole w Reńskiej Wsi, które dzierżawione przez mieszczan, zostało ogromnie zapuszczone i żadnych dochodów nie przynosi. We wsi Ligota parafia posiada 6 wólk pola i 2 ogrody owocowe, a w samym mieście 3 ogrody: za zamkiem, za hospicjum i za Bramą Golczańską"²⁰. W kilka lat później, 10 lipca 1688 r., ponownie wizytowano parafię kozielską. Tym razem wizytatorem biskupim był archidiakon opolski Marcin Teofil Stefecjusz. Opis pozostawiony przez niego jest znacznie bardziej szczegółowy niż

poprzedniej wizytacji. Zawiera m.in. ciekawą informację, że kozielska świątynia parafialna była przejściowo w rękach protestantów {Lutheram}. Kościół był widny, bogato ozdobiony,
z kamienną posadzką. Ołtarze, wykonane z kamienia, miały murowane mensy. Bocznych ołtarzy było 7; od strony Ewangelii²¹: św. Walentego (obok chóru) i św. Krzyża, od strony Lekcji: św. Anny, św. Sebastiana, Najświętszej Marii Panny, św. Katarzyny i św. Barbary.
W kościele po stronie Ewangelii obok prezbiterium znajdowało się wejście do murowanej zakrystii. Z drugiej strony prezbiterium, po stronie Lekcji, przylegała do kościoła kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.

Kościół parafialny

pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi widok z II połowy XIX w.

(zdjęcie nocne)

Znajdowały się w niej 3 ołtarze. Wielki ołtarz w kościele byt renesansowy, miał kamienny portal i bogato złocone tabernakulum. Poświęcony był Matce Boskiej. Ambona - czarna, bogato rzeźbiona i złocona - usytuowana była przy pierwszym filarze od strony Ewangelii. Obok stały 2 konfesjonały. Przy ostatnim filarze po tej samej stronie ustawiono drewnianą, ozdobną w arabeski, chrzcielnicę. Do świątyni prowadziły 3 wejścia z żelaznymi drzwiami. Osobne wejście wiodło z kaplicy na cmentarz przykościelny. Prawo patronackie nad kościołem parafialnym nadal sprawowali joannici z Grobnik. W 1688 r. proboszczem był Bartolomeusz Malisska pochodzący z Kochanowic w pobliżu Lublińca. Wikarych było 2: Szymon Władawski - magister filozofii, lat 36, rodem z Sosnowca, oraz Mateusz Ghckus z Opola, lat 28. Mieszkali w drewnianych domkach przy cmentarzu, które naprawiało bractwo Najświętszej Marii Panny²². W grudniu 1740 r. Fryderyk II, król Prus, na czele 24-tysięcznej armii wkroczył na Śląsk. Rozpoczęła się austriacko-pruska wojna sukcesyjna, zwana wojną śląską. W lutym 1741 r. Koźle zostało zajęte przez Prusaków. Wkrótce potem na polecenie króla zaczęto obwarowywać Głogówek, Nysę, Kłodzko i Koźle. Kiedy w 1743 r. Fryderyk II odwiedził Śląsk, rozkazał jak najszybciej ufortyfikować Koźle. Zadanie to zlecono inż. gen. mjr Gerhardowi Komeliusowi v. Walgrawe. W zamyśle królewskim miasto miało stać się jedną z największych twierdz w państwie. Budowę twierdzy przerwało wznowienie działań wojennych późną jesienią 1744 r. W maju roku następnego Koźle zajęli Austriacy. W 3 miesiące później, w sierpniu 1745 r.. Prusacy rozpoczęli oblężenie miasta. Od l do 3 IX 1745 r. pruska artyleria nieustannie bombardowała miasto. Na skutek skoncentrowanego ognia artyleryjskiego miasto zaczęło płonąć. Paliło się przez kilka dni. Spłonął ratusz, 104 domy,
a kościół parafialny został poważnie uszkodzony. Zniszczona została również plebania,
w pobliżu której usytuowano z jednej strony magazyn prowiantu, a z drugiej - skład prochu. Pobieżny remont budynku nic nie dał, gdyż ściany zaczęły się rozpadać. Dopiero na skutek nacisku komtura joannitów z Grobnik hr. v. Schaffgotscha, starszego brata biskupa wrocławskiego, rozpoczęto przebudowę plebanii, co ciągnęło się jeszcze w 1751 r.²³
W kwietniu 1784 r., za sumę 300 talarów wyasygnowanych z kasy parafialnej, zakupiono od Marii Elżbiety Teichert, wdowy po poczmistrzu, pole za Bramą Raciborską przy kobylickiej drodze. Urządzono tam cmentarz parafialny. Zaprzestano pochówku na cmentarzu przykościelnym. Ten cmentarz wykorzystano raz jeszcze: podczas blokady Koźla w 1807 r.²⁴ Na początku listopada 1806 r. armia francuska, którą dowodził brat Napoleona - książę Hieronim Bonaparte, wspomagana przez Bawarczyków i Wirtemberczyków, wtargnęła na Śląsk. Rozpoczął się śląski etap wojen napoleońskich. Dnia 22 stycznia 1807 r. do twierdzy dotarła wiadomość, że bawarski korpus oblężniczy znajduje się 2 mile od Koźla. W 2 dni potem Bawarczycy zażądali kapitulacji twierdzy. Wobec odmowy komendanta gen. Dawida Neumanna rozpoczęto artyleryjski ostrzał miasta. W dniu 4 II 1807 r. w ciągu 8 godzin na miasto i twierdzę spadło 1250 pocisków. Przez cały luty Bawarczycy regularnie bombardowali miasto i twierdzę. Zniszczono m.in. część ratusza, kościół parafialny i klasztor franciszkanów. Znów mocno ucierpiała plebania, w której sąsiedztwie usytuowano 3 magazyny. Doraźny remont nie załatwiał sprawy, bo budynek się rozpadał. W końcu miasto zaczęło wznosić nową plebanię, której budowę zakończono w 1820 r.

W latach trzydziestych XIX w. ks. Józef Gitzler, ówczesny proboszcz, przystąpił do odnowy kościoła parafialnego. Ceglaną posadzkę w prezbiterium wymieniono na marmurową. Starą ambonę zastąpiono nową, podobnie jak chrzcielnicę. Nowa chrzcielnica była z marmuru. Marmurem przyozdobiono również 2 ołtarze: św. Walentego i św. Jana Nepomucena, znajdujące się w Kaplicy Świętokrzyskiej. Kaplica ta - położona za zakrystią, po lewej stronie prezbiterium - nosiła również nazwę Świętego Grobu, ponieważ w okresie Zmartwychwstania ustawiano w niej Boży Grób, w czasie Bożego Narodzenia zaś była tam stajenka betlejemska²⁵. Na Boże Narodzenie 1847 r. po raz pierwszy użyto nowych organów, wykonanych przez Józefa Weissa z Pyskowic, a we Wszystkich Świętych 1858 r. odbyło się pierwsze nabożeństwo w odrestaurowanym prezbiterium. W latach 1897-1899 kościół parafialny gruntownie odnowiono w stylu neogotyckim i zatracił on renesansową formę.
W neogotyckim kształcie pozostał do dziś.

  Klasztor i kościół Franciszkanów

W lutym 1741 r. Koźle przejęli we władanie Prusacy. Nieomal natychmiast przystąpiono do przebudowy twierdzy. Na początku grudnia 1743 r. przybył z Nysy do Koźla inżynier wojskowy Petri, który miał sporządzić plan robót fortecznych. Zgodnie z tym planem kościół i klasztor franciszkanów musiały być zniszczone. Dlatego też budowniczy twierdzy gen. inż. Gerhard Komelius v. Walgrawe, w imieniu władz pruskich, nabył od Jana Polaczka dom przy ul. Garncarskiej, który przekazano minorytom w zamian za zabrany klasztor. Zaczęto adaptację budynku na potrzeby zakonne oraz budowę kościoła. Ta ostatnia trwała w latach 1751-1753. Architektem był J. Heinze. Kościół był orientowany, o bryle barokowej, murowany i otynkowany. Dach miał siodłowy. Prezbiterium było jednoprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, za którą znajdował się przedsionek prowadzący do 2 prostokątnych zakrystii. Świątynia była jednonawowa, o oknach prostokątnych umieszczonych we wnękach. Murowany chór muzyczny wsparty został na arkadach filarowych. Na sklepieniu nawy Józef Beyer z Opawy namalował polichromię z biblijną sceną Sądu Salomona³'. Autorem obrazu w ołtarzu głównym był Braband, malarz wrocławski. Piękne XVIII wieczne tabernakulum zdobiła rzeźba baranka eucharystycznego i płaskorzeźba Ukrzyżowania. Kościół poświęcony był Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny. Zaledwie ukończono przebudowę klasztoru,
a już rozpoczęło się oblężenie Koźla przez armię napoleońską. W korytarzach klasztornych urządzono lazaret dla rannych i chorych na tyfus. Wkrótce potem przeprowadzono sekularyzację w państwie pruskim. W 1810 r. Fryderyk Wilhelm III pod pozorem braku funduszy koniecznych na kontrybucję, którą Prusy musiały zapłacić Francji, zlikwidował klasztory katolickie w całym państwie. Majątki zakonne przejęło państwo. Dnia 18 XI 1810 r. powołano do życia w Koźlu Komisję Sekularyzacyjną, kierowaną przez sędziego o nazwisku Kubale. Komisja zajęła się likwidacją klasztorów franciszkańskich w Koźlu, na Górze św. Anny i w Gliwicach. Na aukcji sprzedano wyposażenie nie tylko klasztoru, ale także kościoła. Zakonnicy poszli na wygnanie. Ostatni gwardian kozielskich franciszkanów o. Ludwig Fórster przeniósł się na Górę św. Anny, gdzie oficjalnie pełnił funkcję niemieckiego spowiednika, nieoficjalnie zaś opiekował się annogórską Kalwarią. W budynku klasztoru w Koźlu urządzono szkolę garnizonową, w kościele najpierw była komenda garnizonu, potem arsenał. Pod koniec lat dwudziestych XX w. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został wykupiony przez parafię katolicką.

  Hospicjum i kościół pw. św. Mikołaja

  Kościół Ewangelicki
Pierwszą protestancką gminę wyznaniową założył w Koźlu płk Andrzej Kochcicki, właściciel miasta w latach 1617-1627. Nie oznacza to bynajmniej, że wcześniej nie było tutaj zwolenników nauk Marcina Lutra. Byli i wedle informacji wizytatora biskupiego z 1688 r. kościół parafialny przejściowo pozostawał w ich władaniu. Musiała to być grupa niezbyt liczna, gdyż nie odegrała większej roli w historii miasta. Kiedy w 1563 r. Koźle znalazło się rękach rodziny Oppersdorfów, żarliwych katolików, większość tutejszych ewangelików powróciła do wiary przodków. W 1617 r. Oppersdorfowie sprzedali Koźle płk. Andrzejowi Kochcickiemu. Był on z kolei protestantem, blisko związanym z księciem Janem Chrystianem z Brzegu, ostoją śląskiego luteranizmu. W 1620 r. Kochcicki posłował na Sejm w Warszawie w imieniu stanów śląskich. Posłowie ewangeliccy ze Śląska chcieli uzyskać zapewnienie Sejmu, że w toczącej się wojnie trzydziestoletniej Polska nie udzieli pomocy Habsburgom³⁵. Poselstwo zakończyło się fiaskiem. Jeszcze przed nabyciem miasta Andrzej Kochcicki kupił
w Koźlu ogród, w którym zamierzał wybudować świątynię dla swoich współwyznawców. Wojna trzydziestoletnia przerwała te zamierzenia. W 1627 r. płk Andrzej Kochcicki oddał miasto nieprzyjacielskim duńskim oddziałom protestanckim. Został uznany przez cesarza za zdrajcę. Skonfiskowano mu wszystkie posiadane dobra. Wydany w 1629 r. przez Ferdynanda II edykt restytucyjny nader surowo obszedł się z ewangelikami, których starano się wytępić, wszelkie dobra zostały im skonfiskowane. Sprawa budowy świątyni ewangelickiej w Koźlu ucichła. Dopiero kiedy Koźle przeszło w ręce Prusaków, odżył problem budowy kościoła protestanckiego w mieście. Gmina ewangelicka znacznie się powiększyła. Luteranizm był religią panującą w państwie pruskim, stąd też napływający do Koźla pruscy urzędnicy oraz oficerowie garnizonu byli w przeważającej większości protestantami. W 1748 r. oddano ewangelikom na salę modlitwy jedno z pomieszczeń ratusza na pierwszym piętrze, lecz nie rozwiązało to problemu na dłuższą metę. W kilkanaście lat później kozielska gmina ewangelicka zwróciła się z prośbą do Fryderyka II o zezwolenie na budowę kościoła. Sprawę przekazano Martinowi Johannowi Pohłmannowi, któremu jako inspektorowi budowlanemu podlegały wszystkie miasta śląskie³⁶. Pod budowę kościoła gen. Alexander v. Sass, komendant twierdzy kozielskiej i ewangelik, wybrał plac nad Odrą. W lipcu 1785 r. Pohimann opracował plan architektoniczny kościoła i kosztorys jego budowy. Budowla miała mieć tylko jedną wieżę, fasadę ozdobioną parą kolumn doryckich, a jej koszt zamknąć miał się w kwocie 6 tyś. talarów reńskich. Wkrótce potem nastąpiła zmiana lokalizacji kościoła. Miał stanąć za Bramą Raciborską. Spowodowało to zmianę planów architektonicznych. Do kościoła dodano zakrystię. Pod koniec września 1786 r. wykopano fundamenty pod budynek kościelny. Niezbędnych 6 tyś. talarów reńskich wyasygnował król pruski. Generał v. Sass ofiarował srebrny kielich i patenę. Jesienią 1788 r. zakończono budowę kościoła. Dnia 2 listopada tegoż roku poświęcił go kapelan garnizonu kozielskiego Johann Emanuel Schirmcr³⁷.

W latach pięćdziesiątych XIX w. wymieniono w kościele posadzkę, przemurowano okna, w ołtarzu głównym umieszczono obraz olejny przedstawiający Wieczerzę Pańską. W 1857 r. została ufundowana dzwonnica, którą powiększono w 22 lata później. W 1888 r. zaplanowano wieżę przy wejściu głównym. Potem koncepcję zmieniono i w 1914 r. powstał projekt budowy wieży przy ścianie wschodniej. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił realizację tych zamierzeń. Latem 1928 r. gmina ewangelicka podjęła decyzję o budowie nowej dzwonnicy, w której umieszczone miały być 2 dzwony. Projekt wykonał architekt Hans Thomas z Wrocławia. W 1929 r. zburzono zakrystię. W jej miejsce pomiędzy kościołem a probostwem wzniesiono kampanilę (wolno stojącą dzwonnicę) o podstawie 4,5 m x 4,5 m i wysokości 30 m³⁸ Pod koniec II wojny światowej kościół ewangelicki został zbombardowany. 0calała kampanila została w wiele lat później rozebrana.

  Synagoga

W rezultacie za 50 tyś. marek pozyskanych z darowizn bogatych Żydów zakupiono plac za Bramą Raciborską nieopodal Rynku i wybudowano nową synagogę.Poświęcono ją 10 IX 1886 r. Mowę okolicznościową wygłosił rabin dr Ferdynand Rosenthal z Bytomia, uroczystego otwarcia dokonał starosta kozielski. Kiedy w latach trzydziestych XX w. hitlerowcy objęli władzę w Niemczech, synagogę kozielską wysadzono w powietrze.

' Jan III Romka, biskup wrocławski 1292-1301. Za jego czasów powstało w diecezji wiele nowych klasztorów. Zmarł podczas zarazy 19 XI 1301 r. i pochowany został w prezbiterium katedry wrocławskiej. Zob. ks. K. Dola, Dzieje Kościoła katolickiego na Śląsku, cz. l: średniowiecze, Opole 1996,s. 66.

² ks. A. Weltzel, Geschichte der Stach, Herrschaft wid ehemaligen Festwig Kosel, Kosel 1888,s. 444.

³ Joannici, zakon rycerski utworzony w Jerozolimie około 1130 r. przez kupców włoskich, z zadaniem opieki nad schroniskiem dla pielgrzymów. Mieścił się obok szpitala św. Jana, stąd jego nazwa. Regułę zakonną zatwierdził papież Innocenty U. Joannici składali się z rycerzy świeckich, księży i braci służebnych. Ubiór ich stanowił czarny płaszcz z naszytym z boku białym krzyżem. Do Polski sprowadził ich książę Henryk sandomierski przed 1166 r., fundując klasztor w Zagościli. W 1291 r. osiedlili się na Cyprze, w latach 1309-1522 utworzyli państwo na Rodos (kawalerowie rodyjscy), w latach 1530-1797 na Malcie (kawalerowie maltańscy). Od 1834 r. ich siedzibą jest Rzym, od 1953 r. podlegają Watykanowi. Na Śląsk przybyli z Czech na początku XIII w.

⁴ Weltzel, Geschichte..., s. 55.

⁵ Dola, op.cit, s. 83 podaje, że patronat nad kozielskim kościołem parafialnym uzyskali joannici przed 1403 r.

⁶ Weltzel, Geschichte..., s. 446.

⁷ Mikołaj z Koźla, XV-wieczny franciszkanin i poeta, jest autorem kodeksu zawierającego najprzeróżniejsze informacje: od traktatu granicznego, poprzez teksty religijne, opisy obyczajów i życia codziennego, po frywolne przyśpiewki żakowskie. Rękopiśmienny kodeks przechowywany jest w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Szerzej na ten temat: J. Drabina, Piętnastowieczny kodeks rękopiśmienny Mikołaju z Koźla, “Rocznik Muzeum w Gliwicach", Gliwice 1994, t. 7-8, s. 47 i nast.

⁸ Weltzel, Geschichte..., s. 446-447.

9Ibidem.

¹⁰ K. Jonca. Zarys dziejów społecznych i gospodarczych Koźla i okolicy do roku 1939. W: Ziemia kozielska, Koźle 1963, s. 42.

11" Weltzel, Geschichte..., s. 451-452.

 ¹² Ibidem, s. 111.

¹³ Ibidem, s. 451.

¹⁴ A. Weltzel, Die Landesheanitfti der burstenthumer Oppeln-Ratibor vor 1532 bis 1741, “Zeilschńtt des Yereins tur Geschiclite und Alterthum Schlesiens" Bd 2, Breslau 1874, s. 21-22.

¹⁵ Weltzel, DieLundesbeamlm..., s, 21-22.

¹⁶ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego i M. Komeckiego, z. 5: Powiat kozielski. Warszawa 1965, s. 22-25.

¹⁷ Weltzel, Geschichte..., s. 500.

¹⁸ Ibidem, s. 456.

¹⁹ Visi1cttionsberichte der Diózese Breskni, Archidiakonat Oppeln, Erste Teił, Brcslau 1904, s. 161-162.

²⁰ Ibidem. Brama Golczańska, zwana tak od płynącej w pobliżu rzeczki: Crolka, nazwana została później Bramą Raciborską.

²¹ W owych czasach wnętrza świątyń katolickich podzielone były na stronę Ewangelii i stronę Lekcji, analogicznie do podziału ołtarza podczas mszy św.; strona Lekcji oznaczała prawą stronę kościoła, natomiast Ewangelii - lewą,

²² Yisitationsberichte der Diozese Bresicm..., s. 478.

²³ Weltzel, Geschicftte..., s. 468-469.

²⁴ Ibidem, s. 478.

²⁵ Ibidem, s. 483.

²⁶ Drabina, op.cit., s. 55.

²⁷ Weltzel, Gescfuchte..., s. 510 i nast.

²⁸ Obserwanci, zw. reformatami, a w Polsce również bernardynami, stanowili odłam zakonu franciszkanów o bardzo surowej regule zakonnej.

²⁹ W 1517 r. w zakonie franciszkanów nastąpił podział na tle interpretacji reguły zakonnej. Odłam stosujący bardzo surową regułę nazwany został obserwantami, natomiast odłam o złagodzonej regule przyjął nazwę franciszkanów konwentualnych. Dziś ci ostatni noszą czarne habity.

³⁰ Por. Weltzel, Geschichte.... s. 522.

³¹ Katalog zabytków..., s. 22-26

³² Hospicjum (lub hospital) nie było szpitalem w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, lecz instytucją charytatywną łączącą w sobie elementy szpitala, domu starców i domu opieki społecznej, przeznaczoną dla najuboższych, zarówno chorych jak i zdrowych.

³³ Weltzel, Geschichle..., s. 525,

³⁴ Visitatwnsherichte der Diózese Breslau..., s. 645.

³⁵ Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 333.

³⁶ A. Schellenberg, Die Evangelische Kirche in Cose.l OS., “Der Oberschlesier. Monat-schrift fur das heimatliche Kulturleben" 1932, s. 150 i nast.

³⁷ Ibidem.

³⁸ Ibidem.

³⁹ Weltzel, Geschichte..., s. 540.