Kościół parafialny pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi

Kościół ten należy do najstarszych zabytków miasta. Dokładnie nie wiadomo, kiedy został zbudowany. Prawdopodobnie współczesny korpus budowli niewiele odbiega od pierwotnego, bo kiedy u schyłku XVI w. kościół odbudowywano, wykorzystano stare fundamenty i mury. Pierwsza wzmianka o proboszczu kozielskim pochodzi z czasów Kazimierza II, władcy księstwa kozielsko-bytomskiego. Dnia 22 I 1293 r. książę poświadczył dokumentalnie biskupowi wrocławskiemu Janowi Romce¹ zrzeczenie się jego praw do dziesięciny z Pokrzywnicy, Łężec

i Cisowej na rzecz proboszcza w Koźlu. Ksiądz Augustyn Weltzel, autor XIX-wiecznej historii Koźla, podał, że XV-wieczny transumpt tego dokumentu przechowywany był w drugiej połowie XIX w. w archiwum kawalerów maltańskich w Pradze². Można zatem domniemywać, że już pod koniec XIII w. kozielski kościół parafialny byt w posiadaniu joannitów³ . Imię kozielskiego proboszcza wymienione jest pośród świadków na dokumencie, który książę Kazimierz II wydal

w Sławięcicach 23 XII 1295 r. Dokument dotyczył młyna w Jaborowicach, który książę przekazał do wolnego użytku Franckowi i jego następcom, pod warunkiem że zgodnie z prawem niemieckim będą dostarczali dworowi książęcemu rocznie 5 grzywien srebra i zabitą świnię⁴. Jeżeli pod koniec XIII w. był w Koźlu proboszcz, musiała zatem istnieć już w mieście parafia. Książęta opolscy, a później kozielsko-bytomscy: Mieszko II Otyły, Władysław i Kazimierz II zasłynęli z licznych fundacji na rzecz kościołów i zakonów, zwłaszcza joannitów. Syn Kazimierza II - Mieszko był od 1318 r. wielkim mistrzem zakonu na Węgrzech. Mogli zatem zadbać o kozielską parafię i sprowadzić tu zakonników. Na pewno Joannie! byli w Koźlu już na początku XV w.⁵ W dniu Nowego Roku 1414 komtur joannitów w Koźlu poczynił fundację na rzecz kaplicy Najświętszej Marii Panny. Przekazał

18 grzywien na to, aby codziennie odprawiane były w kaplicy nabożeństwa maryjne, a 8 grzywien “ku czci św. Zofii", której poświęcony został nowy ołtarz w kaplicy⁶. Dnia 25 IV 1415 r. książę Konrad Starszy potwierdził dokumentalnie komturowi kozielskiemu Mikołajowi z Godowa, że wójt Koźla Henryk oraz jego następcy mają obowiązek co roku na św. Marcina przekazywać kościołowi

3 kamienie łoju z posiadanej jatki mięsnej. W nocy z 28 na 29 IX 1417 r. miasto strawił pożar. Informację tę zamieścił w swoim kodeksie Mikołaj z Koźla⁷. Straty po pożarze musiały być znaczne, skoro 14 XI 1420 r. książę Konrad Biały wydał dla miasta przywilej, w którym m.in. zobowiązał się nie pobierać od mieszczan dodatkowych opłat pieniężnych. Nie wiadomo, czy pożar zniszczył również kościół parafialny. Prawdopodobnie jednak nie, gdyż nie uszłoby to uwagi franciszkańskiego poety. Niemniej zubożenie miasta nie pozostało bez wpływu na dochody probostwa. W 1434 r. Konrad Biały wzmocnił dochody parafii, przekazując komturowi Mikołajowi 5 grzywien ze swojego czynszu w Gościęcinie. Pieniądze te były co prawda do dyspozycji kościoła, ale powierzono je burmistrzowi i radzie miasta. W tym samym roku tenże książę ofiarował komturowi 50 grzywien ze swoich włości w Maciowakrzu i Łanach. Miały być one wypłacane jako danina coroczna

w wysokości 3 grzywien⁸. W omawianym okresie Koźle było już siedzibą archiprezbiteratu, w skład którego wchodziły parafie: Sławików, Modzurów, Polska Cerekiew, Gościęcin, Grzędzin, Radoszowy, Dziećmarowy, Grudynia, Milicz, Maciowakrze, Stare Koźle, Uciszków, Twardawa, Naczęsławice, Łany, Zakrzów, Mechnica, Krzanowice. Łeżce, Rzeczyce (obecnie część Pawłowiczek), Ostrożnica i Gierałtowice. W nocy z 20 na 21 VIII 1454 r. Koźle spotkała tragedia. Spłonęło całe miasto z wyjątkiem kurii joannitów, szkoły, łaźni i 3 domów mieszczańskich. Kościół parafialny zamienił się w ruinę. Ocalała przyległa doń kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, konsekrowana w 1323 r. Prawdopodobnie stanowiła samodzielną całość i od głównej bryły kościoła oddzielał ją mur⁹. Zubożenie mieszczan było ogromne. Świadczy o tym fakt, że w 18 lat po pożarze, 13 X 1472 r., książę Konrad Biały Młodszy wydal dla Koźla przywilej, w którym m.in. zobowiązał się do zapłaty miastu renty dziedzicznej, ale nie więcej niż 30 grzywien, przekazał miastu folwark książęcy w Rogach, tudzież przeznaczył na budowę mostu i wałów rzecznych 10 grzywien¹⁰. Wkrótce potem książę Konrad Biały Młodszy zmarł, a Koźle przeszło na krótko w posiadanie księcia ziębickiego Henryka Starszego. Po jego śmierci w 1476 r. znalazło się pod bezpośrednim władaniem króla Węgier i Czech Macieja Korwina. W 1477 r. Maciej Korwin oddał miasto w zastaw Janowi Bichkowi z Komicy, staroście krajowemu Górnego Śląska. Częsta zmiana właścicieli miasta odbijała się ujemnie na jego rozwoju, a co za tym idzie - na życiu mieszczan. Można przypuszczać, że nie najlepsza kondycja finansowa mieszczan kozielskich stanowiła zasadniczą przyczynę, iż nie rozpoczęto odbudowy kościoła parafialnego. Koźlanom za świątynię służyła kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. W 1480 r. przy kaplicy tej powołano do życia Bractwo Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Pośród sygnatariuszy statutu bractwa znaleźli się m.in.: Grzegorz Meissner - proboszcz z Gościęcina, Hieronim Dolcatur - komtur joannitów z Koźla, Mikołaj Schónematys - proboszcz z Polskiej Cerekwi, Wawrzyniec - proboszcz z Twardawy. Wśród osób świeckich na pierwszym miejscu wymieniony był starosta Jan Bielik z Komicy, dalej zaś: Henryk Działoś

z Kobylic, Henryk Czornberg z Galowic, Błażej Smółka - pisarz miejski i rektor miejscowej szkoły, oraz Mikołaj Liesek - burmistrz miasta. Istnienie bractwa zatwierdził dokumentalnie w Nysie 18 XI 1480 r. biskup Rudolf. Potwierdził ten fakt w wydanym również w Nysie dokumencie noszącym datę 26 VIII 1517 r. biskup Jan Turzo''. Każdy członek bractwa zobowiązany był codziennie odmówić: rano 3 razy Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario, Credo i Salve Regina, w ciągu dnia różaniec, wieczorem zaś, po zrobieniu rachunku sumienia, ponownie 3 Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario i jedno Credo. W 1489 r. starosta Jan Bielik z Komicy przystąpił do odbudowy kościoła parafialnego. Kiedy w 1858 r. kościół odnawiano, pod tynkiem na tylnej ścianie prezbiterium, wysoko pod sklepieniem, ukazały się kontury zamurowanego okna, pod którym widniał herb i inskrypcja. Był to herb Jana Bielika z Komicy - przedstawiający brodatego woja w polskim szpiczastym hełmie. Pod tarczą herbową umieszczono następującą inskrypcję: “Jan Bielik z Komiz unten hec testitudo facta est, anno domini MCCCC L XXXIX cura manifici domini Joannis Bielik capita-nei superioris Silesie Anno capitaneatus sui tredecimo". W tłumaczeniu na język polski brzmi ona; “Jan Bielik z Komicy. To sklepienie wykonane zostało w roku pańskim 1489 dzięki staraniom dostojnego pana Jana Bielika starosty Górnego Śląska w trzynastym roku pełnienia przezeń stanowiska starosty". Pod napisem widniał krzyż joannitów w otoczeniu arabesek¹². Starosta Jan Bielik nie dokończył odbudowy kościoła. Dzięki jego staraniom zdołano wykonać sklepienie prezbiterium. Odbudowa trwała nadal. W 1495 r. kościół otrzymał nowy ołtarz, który ufundował właściciel Kobylic i Miejsca Odrzańskiego Marcin Czassowski. W 1497 r. fundację na rzecz 2 ołtarzy: Matki Bożej i Wszystkich Świętych uczyniła księżna raciborska Magdalena z synem Mikołajem. W 1514 r. Piotr Czatka, właściciel dóbr Jaborowice i Rzeczyce oraz wolno stojącego domu w Koźlu, przekazał na kozielski kościół

12 złotych guldenów czynszu, co poświadczył dokumentalnie ostatni piastowski władca Koźla - książę opolski Jan Dobry'³. Pomimo licznych fundacji odbudowa kościoła parafialnego w Koźlu nie tylko nie została zakończona, ale na dłuższy czas przerwana. Na początku XVI w., w dobie reformacji, kościół znalazł się przejściowo w rękach innowierców. Potem znów popadł

w zaniedbanie, które doprowadziło do ruiny. Funkcję świątyni parafialnej pełniła kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. W połowie XVI w., po śmierci księcia Jana Dobrego, Koźle przeszło najpierw w ręce margrabiów brandenburskich, a następnie w bezpośrednie władanie cesarza Ferdynanda II Habsburga. Wkrótce potem cesarz zastawił za 30 tyś. złotych guldenów dominium Głogówek i Koźle, podobnie jak wiele innych dóbr wchodzących w skład księstwa opolsko-raciborskiego. W 1563 r. właścicielem dóbr zastawnych Głogówek-Koźle został starosta księstwa opolsko-raciborskiego Jan v. Oppersdorf ¹⁴. Wkrótce przystąpił on do odbudowy,

a właściwie przebudowy kościoła parafialnego. Pozostawiono stare mury boczne, ale wzmocniono je 4 parami szkarp z północnej i południowej strony. Wykonano nowe sklepienia korpusu budowli, które podtrzymywało 6 filarów zakończonych ostrołukowo. Filary dzieliły asymetrycznie nawę główną. Jeśli istotnie kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, znajdująca się po południowej stronie prezbiterium, była ongiś osobną budowlą, to prawdopodobnie wówczas połączono ją

w jedną całość z korpusem kościoła. Podczas przebudowy kościoła starosta Oppersdorf wyremontował również gruntownie kaplicę Zwiastowania, pod którą wybudował kryptę grobową dla swojego rodu. W krypcie pochowano matkę starosty Barbarę v. Oppersdorf, córkę Mikołaja Strzały z Obrowca, i jego pierwszą żonę Krystynę v. Oppersdorf, córkę Ottona v. Siedlitza. Sam starosta zmarł w Głogówku w 1584 r. Pochowano go zgodnie z testamentem w kolegiacie opolskiej¹⁵.

Kościół parafialny

pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi widok z II połowy XIX w.

Naprzeciwko kaplicy Zwiastowania, na północ od prezbiterium, umiejscowiono wejście do zakrystii. W zakrystii były 3 okna w rzędzie, a naprzeciwko nich zejście do krypty grobowej, rozciągającej się od prezbiterium aż po chór muzyczny. W krypcie grzebano osoby zarówno duchowne, jak

i świeckie. Tak katolików, jak i protestantów. W okresie późniejszym, od polowy XVIII do polowy XIX w. w krypcie świętokrzyskiej grzebano wszystkich komendantów i wyższych oficerów twierdzy kozielskiej. Po zakończeniu przebudowy kościół nadal zachował charakter gotycki. Nawa główna miała taką samą wysokość i szerokość jak prezbiterium. Oddzielona była od niego występem tworzącym ostrołukową tęczę. Po prawej strome prezbiterium wybudowano półkolistą wnękę na miejsca do siedzenia dla kapłanów celebrujących nabożeństwa, tzw. sediium. Chór muzyczny, znajdujący się na zachodniej ścianie świątyni, ponad wejściem głównym, wsparty został na trzechpółkoliście i ostrołukowo zamkniętych arkadach filarowych. Skracał nawę główną. Został wymurowany już po odbudowie kościoła w XVII w.¹⁶ Podejmując przebudowę kościoła parafialnego, starosta v. Oppersdorf prawdopodobnie nosił się z zamiarem przebudowania zachodniej elewacji świątyni. Miały ją zdobić dwie wieże. Nie wiadomo, co było przyczyną, że wymurowano tylko jedną, którą umiejscowiono w południowo-zachodnim narożniku kościoła. Wieża była kwadratowa, z oknami szczelinowymi, ponad którymi osadzono okna ostrołukowe. Dach jej, podobnie jak całego kościoła, pokryty był dachówką. Wieżę zwieńczono dwiema chorągiewkami. Już po zakończeniu odbudowy kościoła na szczycie zachodniej, frontowej, ściany wmurowano kamienne tabliczki, na których widnieją: gmerk, krzyż joannitów data: 1511¹⁷. Odbudowany kościół parafialny został konsekrowany w 1570 r. Jako patronów otrzymał: św. Zygmunta, króla Burgundii i męczennika, i św. Jadwigę, żonę księcia Henryka Brodatego, patronkę Śląska. Patronką ołtarza głównego została Matka Boska. Święto parafialne, czyli rocznicę poświęcenia kościoła, obchodzono w pierwszą niedzielę po Podwyższeniu Krzyża św. Na początku XVII w. joannici odeszli z parafii kozielskiej. Ostatnim proboszczem komturem był Kacper Lessius, wzmiankowany w dokumencie z 1617 r.¹⁸ Niemniej joannici aż do sekularyzacji klasztorów w Prusach w 1810 r. posiadali nad kozielskim kościołem prawo patronackie. Znaczyło to, iż każdy proboszcz musiał uzyskać akceptację komendy zakonu w Grobnikach, pod której kontrolą pozostawały wydatki kościelne. Kiedy rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia (1618-1648), toczona pomiędzy protestanckimi książętami Rzeszy a cesarską Ligą Katolicką, już na początku działań wojennych Koźle zostało częściowo spalone przez protestanckie oddziały saskie. Latem 1626 r. protestancka armia dowodzona przez księcia Jana Ernesta weimarskiego, idąca z Niemiec na Węgry, wkroczyła na Śląsk. Obie walczące strony grabiły, niszczyły, paliły i nakładały na miejscową ludność wysokie kontrybucje. W marcu 1627 r. pod Koźle podeszły duńskie oddziały protestanckie dowodzone przez Petera Emsta v. Mansfelda, jednego z najlepszych a zarazem najbardziej okrutnych wodzów wojny trzydziestoletniej. Właściciel miasta pik Andrzej Kochcicki, zagorzały protestant, oddał Koźle Duńczykom bez walki. Nie uchroniło to miasta przed rabunkiem. W kilka miesięcy później Koźle było oblegane przez katolickie oddziały cesarskie dowodzone przez Albrechta Wacława Euzebiusza Wallensteina, księcia Frydlandu. Miasto znów częściowo spłonęło, jednak kościół parafialny ocalał. W 1642 r. miasto zostało zdobyte przez protestanckie oddziały szwedzkie dowodzone przez płk Lennarta Torstensona, doszczętnie zrabowane i spalone. Ocalał kościół parafialny, zamek i 57 domów mieszczańskich. Pastwą płomieni padło 178 domów mieszkalnych, most na Odrze, bramy miejskie. Jesienią 1679 r, z polecenia biskupa wrocławskiego kardynała Fryderyka kościoły w Koźlu wizytował Wawrzyniec Joannston, archiprezbiter i proboszcz z Namysłowa. Wizytator biskupi zanotował, że: “kościół parafialny w królewskim mieście Kosla, zbudowany jest z cegły"'⁹, posiada długość 60 stóp i 29 stóp szerokości. Poświęcony jest św. Zygmuntowi. “Został odnowiony pobielony w 1571 r. przez jaśnie oświeconego pana Jana de Oppersdorf. Posadzkę posiada świątynia kamienną. Na chórze znajdują się organy trzynastogłosowe. Ambona jest rzeźbiona i pozłacana. W przylegającej do kościoła kaplicy pw. Najświętszej Marii Panny przez pięć dni tygodnia odbywają się nabożeństwa. Wieża dzwonna jest murowana. Biją w niej trzy dzwony: jeden duży i dwa mniejsze, czwarty wisi w sygnaturce na środku kościoła. Na cmentarzu murowana kostnica. Prawo patronackie posiada zakon szpitalny św. Jana, którego przedstawicielem jest obecny komtur z Grobnik, przewielebny pan Franciszek von Wallenstein. Wnętrze świątyni jest bogato ozdobione. Ołtarzy jest osiem, z czego sześć konsekrowanych. Wszystkie są pięknie rzeźbione i pozłacane, o murowanych mensach. Tabernakulum jest rzeźbione i pozłacane, ciborium srebrne. Bogato rzeźbiona jest również drewniana chrzcielnica. W inwentarzu kościelnym jest m.in. 19 różnych książek starożytnych autorów. Archiprezbiterem i kozielskim proboszczem jest obecnie Kacper Ignacy Kunkowic, pochodzący z baronatu pszczyńskiego. Absolwent filozofii w Ołomuńcu.

Na proboszcza w Koźlu zatwierdzony został przez komtura joannitów w Grobnikach Franciszka de Wallensteina w 1674 r. Uposażenie proboszcza stanowią dziesięciny ze wsi: Kłodnica, Zakrzów, Gniewów, Łany, Gościęcin, Dobieszów i Cisowa. Oprócz tego ma proboszcz pole w Reńskiej Wsi, które dzierżawione przez mieszczan, zostało ogromnie zapuszczone i żadnych dochodów nie przynosi. We wsi Ligota parafia posiada 6 wólk pola i 2 ogrody owocowe, a w samym mieście

3 ogrody: za zamkiem, za hospicjum i za Bramą Golczańską"²⁰. W kilka lat później, 10 lipca 1688 r., ponownie wizytowano parafię kozielską. Tym razem wizytatorem biskupim był archidiakon opolski Marcin Teofil Stefecjusz. Opis pozostawiony przez niego jest znacznie bardziej szczegółowy niż

poprzedniej wizytacji. Zawiera m.in. ciekawą informację, że kozielska świątynia parafialna była przejściowo w rękach protestantów {Lutheram}. Kościół był widny, bogato ozdobiony, z kamienną posadzką. Ołtarze, wykonane z kamienia, miały murowane mensy. Bocznych ołtarzy było 7; od strony Ewangelii²¹: św. Walentego (obok chóru) i św. Krzyża, od strony Lekcji: św. Anny, św. Sebastiana, Najświętszej Marii Panny, św. Katarzyny i św. Barbary. W kościele po stronie Ewangelii obok prezbiterium znajdowało się wejście do murowanej zakrystii. Z drugiej strony prezbiterium, po stronie Lekcji, przylegała do kościoła kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.

Kościół parafialny

pw. św. Zygmunta i św. Jadwigi widok z II połowy XIX w.

(zdjęcie nocne)

Znajdowały się w niej 3 ołtarze. Wielki ołtarz w kościele byt renesansowy, miał kamienny portal

i bogato złocone tabernakulum. Poświęcony był Matce Boskiej. Ambona - czarna, bogato rzeźbiona i złocona - usytuowana była przy pierwszym filarze od strony Ewangelii. Obok stały 2 konfesjonały. Przy ostatnim filarze po tej samej stronie ustawiono drewnianą, ozdobną w arabeski, chrzcielnicę. Do świątyni prowadziły 3 wejścia z żelaznymi drzwiami. Osobne wejście wiodło z kaplicy na cmentarz przykościelny. Prawo patronackie nad kościołem parafialnym nadal sprawowali joannici

z Grobnik. W 1688 r. proboszczem był Bartolomeusz Malisska pochodzący z Kochanowic

w pobliżu Lublińca. Wikarych było 2: Szymon Władawski - magister filozofii, lat 36, rodem

z Sosnowca, oraz Mateusz Ghckus z Opola, lat 28. Mieszkali w drewnianych domkach przy cmentarzu, które naprawiało bractwo Najświętszej Marii Panny²². W grudniu 1740 r. Fryderyk II, król Prus, na czele 24-tysięcznej armii wkroczył na Śląsk. Rozpoczęła się austriacko-pruska wojna sukcesyjna, zwana wojną śląską. W lutym 1741 r. Koźle zostało zajęte przez Prusaków. Wkrótce potem na polecenie króla zaczęto obwarowywać Głogówek, Nysę, Kłodzko i Koźle. Kiedy w 1743 r. Fryderyk II odwiedził Śląsk, rozkazał jak najszybciej ufortyfikować Koźle. Zadanie to zlecono inż. gen. mjr Gerhardowi Komeliusowi v. Walgrawe. W zamyśle królewskim miasto miało stać się jedną

z największych twierdz w państwie. Budowę twierdzy przerwało wznowienie działań wojennych późną jesienią 1744 r. W maju roku następnego Koźle zajęli Austriacy. W 3 miesiące później,

w sierpniu 1745 r.. Prusacy rozpoczęli oblężenie miasta. Od l do 3 IX 1745 r. pruska artyleria nieustannie bombardowała miasto. Na skutek skoncentrowanego ognia artyleryjskiego miasto zaczęło płonąć. Paliło się przez kilka dni. Spłonął ratusz, 104 domy, a kościół parafialny został poważnie uszkodzony. Zniszczona została również plebania, w pobliżu której usytuowano z jednej strony magazyn prowiantu, a z drugiej - skład prochu. Pobieżny remont budynku nic nie dał, gdyż ściany zaczęły się rozpadać. Dopiero na skutek nacisku komtura joannitów z Grobnik hr. v. Schaffgotscha, starszego brata biskupa wrocławskiego, rozpoczęto przebudowę plebanii, co ciągnęło się jeszcze w 1751 r.²³ W kwietniu 1784 r., za sumę 300 talarów wyasygnowanych z kasy parafialnej, zakupiono od Marii Elżbiety Teichert, wdowy po poczmistrzu, pole za Bramą Raciborską przy kobylickiej drodze. Urządzono tam cmentarz parafialny. Zaprzestano pochówku na cmentarzu przykościelnym. Ten cmentarz wykorzystano raz jeszcze: podczas blokady Koźla w 1807 r.²⁴ Na początku listopada 1806 r. armia francuska, którą dowodził brat Napoleona - książę Hieronim Bonaparte, wspomagana przez Bawarczyków i Wirtemberczyków, wtargnęła na Śląsk. Rozpoczął się śląski etap wojen napoleońskich. Dnia 22 stycznia 1807 r. do twierdzy dotarła wiadomość, że bawarski korpus oblężniczy znajduje się 2 mile od Koźla. W 2 dni potem Bawarczycy zażądali kapitulacji twierdzy. Wobec odmowy komendanta gen. Dawida Neumanna rozpoczęto artyleryjski ostrzał miasta. W dniu 4 II 1807 r. w ciągu 8 godzin na miasto i twierdzę spadło 1250 pocisków. Przez cały luty Bawarczycy regularnie bombardowali miasto i twierdzę. Zniszczono m.in. część ratusza, kościół parafialny i klasztor franciszkanów. Znów mocno ucierpiała plebania, w której sąsiedztwie usytuowano 3 magazyny. Doraźny remont nie załatwiał sprawy, bo budynek się rozpadał. W końcu miasto zaczęło wznosić nową plebanię, której budowę zakończono w 1820 r.

W latach trzydziestych XIX w. ks. Józef Gitzler, ówczesny proboszcz, przystąpił do odnowy kościoła parafialnego. Ceglaną posadzkę w prezbiterium wymieniono na marmurową. Starą ambonę zastąpiono nową, podobnie jak chrzcielnicę. Nowa chrzcielnica była z marmuru. Marmurem przyozdobiono również 2 ołtarze: św. Walentego i św. Jana Nepomucena, znajdujące się w Kaplicy Świętokrzyskiej. Kaplica ta - położona za zakrystią, po lewej stronie prezbiterium - nosiła również nazwę Świętego Grobu, ponieważ w okresie Zmartwychwstania ustawiano w niej Boży Grób,

w czasie Bożego Narodzenia zaś była tam stajenka betlejemska²⁵. Na Boże Narodzenie 1847 r. po raz pierwszy użyto nowych organów, wykonanych przez Józefa Weissa z Pyskowic, a we Wszystkich Świętych 1858 r. odbyło się pierwsze nabożeństwo w odrestaurowanym prezbiterium. W latach 1897-1899 kościół parafialny gruntownie odnowiono w stylu neogotyckim i zatracił on renesansową formę. W neogotyckim kształcie pozostał do dziś.

Klasztor i kościół Franciszkanów

 

W 1426 r. husyci podczas najazdu na Śląsk obrabowali i spalili klasztor franciszkański w Głogówku. Część zakonników osiedliła się w klasztorze w Bytomiu, część pozostała, nie chcąc opuszczać księstwa kozielskiego. Wkrótce potem Jan Kmita, zwierzchnik czeskiej i polskiej prowincji zakonnej, wraz z gwardianem głogóweckim Piotrem zwrócili się z prośbą do książąt oleśnickich władających Koźlem o zezwolenie na osiedlenie się franciszkanów w mieście. W święto Zwiastowania Najświętszej Marii Panny 24 III 1431 r. książęta: Konrad Biały, Konrad Kantener i Konrad Młodszy, rycerz zakonu krzyżackiego, przy współudziale miejscowego rycerstwa oraz kozielskich mieszczan erygowali klasztor franciszkanów w Koźlu²⁶. Na budowę klasztoru i kościoła oddano plac położony pomiędzy murami miejskimi a Odrą, przy drodze mostowej i młyńskiej grobli, w miejscu zwanym Rybarze. Mieszczaństwo kozielskie ofiarowało zakonnikom część sadu znajdującego się po drugiej stronie rzeki. Dokument fundacyjny klasztoru pw. Najświętszej Marii Panny, św. Barbary i św. Franciszka został zatwierdzony przez Sobór w Bazylei 9 XI 1434 r.²⁷ Budowa kościoła franciszkanów obserwantów²⁸, któremu patronowała św. Barbara, została ukończona w 1473 r. Obserwanci nie przetrwali jednak w Koźlu okresu reformacji. Nie wiadomo, kiedy odeszli. W 1578 r. klasztor był już nie zamieszkany. Podczas wojny trzydziestoletniej, kiedy w 1626 r. przygotowywano się do obrony miasta przed protestanckimi oddziałami duńskimi dowodzonymi przez pik. Petera Emsta v. Mansfelda, zniszczono klasztor franciszkański i kościół pw. św. Barbary, ponieważ znalazły się na linii szańców. W marcu 1629 r. na obradach Sejmu Krajowego w Opolu Stanisław Poznański, gwardian konwentu Najświętszej Marii Panny Anielskiej w Koźlu, przedstawił staroście księstwa XV-wieczny dokument lokacyjny klasztoru. Franciszkanom oddano ich własność. W XVII w. miejsce obserwantów zajęli franciszkanie konwentualni²⁹, którzy pozostali w mieście do XIX w. Zamiana jednego odłamu zakonu franciszkanów na drugie nie miała żadnego znaczenia w życiu miasta. Zakonnicy podjęli na nowo budowę klasztoru i kościoła. W 1719 r. zakupiono w klasztorze w Opawie obraz Matki Boskiej z przeznaczeniem do kaplicy Porcjunkuli. Kiedy po kasacie zakonu władze pruskie urządziły w 1812 r. aukcję “majątku" kościelnego, obraz ten kupił niejaki Brendel

i ofiarował kościołowi parafialnemu. Obraz umieszczono w głównym ołtarzu. W 1858 r. podczas restauracji kościoła obraz Matki Bożej wmurowano w ścianę po lewej stronie ołtarza głównego, gdzie znajduje się do dziś³⁰. W 1731 r. ukończono budowę kościoła klasztornego. Trwała jeszcze budowa klasztoru, który miał być masywnym, dwuskrzydłowym budynkiem. Prace budowlane finansowała okoliczna szlachta, mieszczaństwo oraz kler,

W lutym 1741 r. Koźle przejęli we władanie Prusacy. Nieomal natychmiast przystąpiono do przebudowy twierdzy. Na początku grudnia 1743 r. przybył z Nysy do Koźla inżynier wojskowy Petri, który miał sporządzić plan robót fortecznych. Zgodnie z tym planem kościół i klasztor franciszkanów musiały być zniszczone. Dlatego też budowniczy twierdzy gen. inż. Gerhard Komelius v. Walgrawe, w imieniu władz pruskich, nabył od Jana Polaczka dom przy ul. Garncarskiej, który przekazano minorytom w zamian za zabrany klasztor. Zaczęto adaptację budynku na potrzeby zakonne oraz budowę kościoła. Ta ostatnia trwała w latach 1751-1753. Architektem był J. Heinze. Kościół był orientowany, o bryle barokowej, murowany i otynkowany. Dach miał siodłowy. Prezbiterium było jednoprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, za którą znajdował się przedsionek prowadzący do 2 prostokątnych zakrystii. Świątynia była jednonawowa, o oknach prostokątnych umieszczonych we wnękach. Murowany chór muzyczny wsparty został na arkadach filarowych. Na sklepieniu nawy Józef Beyer z Opawy namalował polichromię z biblijną sceną Sądu Salomona³'. Autorem obrazu w ołtarzu głównym był Braband, malarz wrocławski. Piękne XVIII wieczne tabernakulum zdobiła rzeźba baranka eucharystycznego i płaskorzeźba Ukrzyżowania. Kościół poświęcony był Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny. Zaledwie ukończono przebudowę klasztoru, a już rozpoczęło się oblężenie Koźla przez armię napoleońską.

W korytarzach klasztornych urządzono lazaret dla rannych i chorych na tyfus. Wkrótce potem przeprowadzono sekularyzację w państwie pruskim. W 1810 r. Fryderyk Wilhelm III pod pozorem braku funduszy koniecznych na kontrybucję, którą Prusy musiały zapłacić Francji, zlikwidował klasztory katolickie w całym państwie. Majątki zakonne przejęło państwo. Dnia 18 XI 1810 r. powołano do życia w Koźlu Komisję Sekularyzacyjną, kierowaną przez sędziego o nazwisku Kubale. Komisja zajęła się likwidacją klasztorów franciszkańskich w Koźlu, na Górze św. Anny

i w Gliwicach. Na aukcji sprzedano wyposażenie nie tylko klasztoru, ale także kościoła. Zakonnicy poszli na wygnanie. Ostatni gwardian kozielskich franciszkanów o. Ludwig Fórster przeniósł się na Górę św. Anny, gdzie oficjalnie pełnił funkcję niemieckiego spowiednika, nieoficjalnie zaś opiekował się annogórską Kalwarią. W budynku klasztoru w Koźlu urządzono szkolę garnizonową, w kościele najpierw była komenda garnizonu, potem arsenał. Pod koniec lat dwudziestych XX w. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został wykupiony przez parafię katolicką.

Hospicjum i kościół pw. św. Mikołaja

 

Kościół św. Mikołaja był drewnianą świątynią przy hospicjum³². Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że hospicjum w Koźlu założyli joannici. Był to przecież zakon szpitalników. Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstało w Koźlu hospicjum. Bez wątpienia istniało już u schyłku XIV w., ponieważ w dzień Nowego Roku 1400 kozielski komtur joannitów Mikołaj z Godowa przekazał hospicjum 6 grzywien rocznego czynszu, a w 17 lat później podobną fundację uczynił Mikołaj z Krzanowic, przekazując na ubogich 5 grzywien rocznej daniny ze swoich dóbr krzanowskich³³. Hospicjum umiejscowione było na przedmieściu, za Bramą Raciborską. Nie można ustalić, czy od początku jego istnienia znajdowała się tam kaplica, czy tylko cmentarz dla najuboższych. W 1505 r. Mikołaj Gaschowitz wraz z małżonką nabyli wieś Dzielnicę. Wkrótce potem właściciel sporządził testament, co w owych czasach było na porządku dziennym. Pozostawił Dzielnicę w użytkowanie swoim dwóm siostrom Machnie i Katarzynie, ale część dochodów ze wsi ofiarował “po wsze czasy" burmistrzowi i radzie miejskiej Koźla z przeznaczeniem dla ubogich w hospicjum. Część otrzymanych przychodów miało miasto przeznaczyć na odzież i buty dla biedaków. Z pozostałych pieniędzy należało wybudować kościół przy hospicjum. W dokumencie z 1521 r., potwierdzonym przez księcia opolskiego Jana Dobrego, obydwie siostry-właścicielki Dzielnicy uznały ważność tej darowizny. W 1571 r. miasto ukończyło budowlę kościółka przyszpitalnego, który poświęcono św. Mikołajowi. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1626 r. duńskie oddziały protestanckie zniszczyły ten kościółek. Odbudowano go w 1674 r. Wizytator biskupi w 1679 r. zapisał, że na przedmieściu znajduje się hospicjum,

w którym w ogromnej nędzy żyje 6 biedaków, i że w kaplicy przy hospicjum nie ma nic oprócz ołtarza. Kiedy w lipcu 1688 r. archidiakon opolski wizytował kościółek, stwierdził, iż; “posiada on kamienną posadzkę, pod którą w piwnicy znajdują się urządzenia grzewcze świątyni. Ołtarz główny jest murowany, z obrazem św. Mikołaja, a ambona - artystycznie rzeźbiona - znajduje się po prawej stronie kościoła. Ławek nie ma. Niewielki dzwon wisi w równie niewielkiej dzwonnicy stojącej obok kościółka. Przy kościele usytuowano cmentarz dla najuboższych, na którym stoi drewniany krzyż. Zarówno kościółek, jak i hospicjum utrzymuje pan burmistrz i panowie rada z funduszy miasta. Wspierają ich w tym różni prywatni dobrodzieje. Msza św. w kościółku była odprawiana co miesiąc"³⁴. Hospicjum wspomagał starosta Jan Oppersdorf. Dzięki niemu ubodzy otrzymywali ryby ze stawów w Większycach i w Reńskiej Wsi, należących do gospodarstwa zamkowego. Podobnie było z owocami. W swoim testamencie starosta zapisał hospicjum 100 talarów. Hospicjum posiadało dochody ze wsi Dzielnica, akr pola w Reńskiej Wsi, ogród i pastwisko nad Odrą, ale nie umniejszało to nędzy mieszkających tam ubogich. Trzy razy w tygodniu otrzymywali po pól funta resztek mięsnych, w pozostałe dni wyżywienie stanowiły żur i kapusta. W 1743 r. podczas prac fortyfikacyjnych rozebrano kościółek św. Mikołaja razem z wieżą i hospicjum.

Kościół ewangelicki

kościół ewangelicki tuż przed drugą wojną światową

 

W latach pięćdziesiątych XIX w. wymieniono w kościele posadzkę, przemurowano okna, w ołtarzu głównym umieszczono obraz olejny przedstawiający Wieczerzę Pańską. W 1857 r. została ufundowana dzwonnica, którą powiększono w 22 lata później. W 1888 r. zaplanowano wieżę przy wejściu głównym. Potem koncepcję zmieniono i w 1914 r. powstał projekt budowy wieży przy ścianie wschodniej. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił realizację tych zamierzeń. Latem 1928 r. gmina ewangelicka podjęła decyzję o budowie nowej dzwonnicy, w której umieszczone miały być

2 dzwony. Projekt wykonał architekt Hans Thomas z Wrocławia. W 1929 r. zburzono zakrystię.

W jej miejsce pomiędzy kościołem a probostwem wzniesiono kampanilę (wolno stojącą dzwonnicę)

o podstawie 4,5 m x 4,5 m i wysokości 30 m³⁸ Pod koniec II wojny światowej kościół ewangelicki został zbombardowany. 0calała kampanila została w wiele lat później rozebrana.

Synagoga

Nie można dokładnie ustalić, kiedy osiedlili się w Koźlu pierwsi Żydzi. W maju 1713 r. wydany został edykt cesarski, który zezwalał Żydom na osiedlanie się na Śląsku, ale nie wolno im było zamieszkiwać w: Prudniku, Głubczycach, Raciborzu, Koźlu, Opolu i Nysie. W 1750 r. mieszkało

w Koźlu 2 kupców żydowskich: Marcus i Salomon Baruchowie. W czerwcu 1796 r. starsi gminy żydowskiej Meyer Walcntin Friedlander, Izaak Itzinger i Simon Jakub Kauffmann nabyli od spadkobierców po Baruchu Steinfeidschenie budynek, w którym urządzono dom modlitwy³⁹. Wkrótce okazał się niewystarczający, ponieważ gmina żydowska szybko się rozrastała. Dnia 21 III 1825 r. zakupiono od aptekarza nazwiskiem Schliwa budynek przy ul. Słodowej 28

z przeznaczeniem na synagogę. Miała ona 2 piętra. W 50 lat później, we wrześniu 1877 r., na posiedzeniu reprezentantów gminy żydowskiej zapadła decyzja o budowie nowej synagogi, gdyż ta przy ul. Słodowej była już zbyt mała. Pierwotnie brano pod uwagę plac wewnątrz bastionu odrzańskiego nieopodal pomnika gen. Dawida Neumanna, ale potem zmieniono lokalizację.

synagoga przed rokiem 1938

' Jan III Romka, biskup wrocławski 1292-1301. Za jego czasów powstało w diecezji wiele nowych klasztorów. Zmarł podczas zarazy 19 XI 1301 r. i pochowany został w prezbiterium katedry wrocławskiej. Zob. ks. K. Dola, Dzieje Kościoła katolickiego na Śląsku, cz. l: średniowiecze, Opole 1996,s. 66.

² ks. A. Weltzel, Geschichte der Stach, Herrschaft wid ehemaligen Festwig Kosel, Kosel 1888,s. 444.

³ Joannici, zakon rycerski utworzony w Jerozolimie około 1130 r. przez kupców włoskich, z zadaniem opieki nad schroniskiem dla pielgrzymów. Mieścił się obok szpitala św. Jana, stąd jego nazwa. Regułę zakonną zatwierdził papież Innocenty U. Joannici składali się z rycerzy świeckich, księży i braci służebnych. Ubiór ich stanowił czarny płaszcz z naszytym z boku białym krzyżem. Do Polski sprowadził ich książę Henryk sandomierski przed 1166 r., fundując klasztor w Zagościli. W 1291 r. osiedlili się na Cyprze, w latach 1309-1522 utworzyli państwo na Rodos (kawalerowie rodyjscy), w latach 1530-1797 na Malcie (kawalerowie maltańscy). Od 1834 r. ich siedzibą jest Rzym, od 1953 r. podlegają Watykanowi. Na Śląsk przybyli z Czech na początku XIII w.

⁴ Weltzel, Geschichte..., s. 55.

⁵ Dola, op.cit, s. 83 podaje, że patronat nad kozielskim kościołem parafialnym uzyskali joannici przed 1403 r.

⁶ Weltzel, Geschichte..., s. 446.

⁷ Mikołaj z Koźla, XV-wieczny franciszkanin i poeta, jest autorem kodeksu zawierającego najprzeróżniejsze informacje: od traktatu granicznego, poprzez teksty religijne, opisy obyczajów i życia codziennego, po frywolne przyśpiewki żakowskie. Rękopiśmienny kodeks przechowywany jest w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Szerzej na ten temat: J. Drabina, Piętnastowieczny kodeks rękopiśmienny Mikołaju z Koźla, “Rocznik Muzeum w Gliwicach", Gliwice 1994, t. 7-8, s. 47 i nast.

⁸ Weltzel, Geschichte..., s. 446-447.

9Ibidem.

¹⁰ K. Jonca. Zarys dziejów społecznych i gospodarczych Koźla i okolicy do roku 1939. W: Ziemia kozielska, Koźle 1963, s. 42.

11" Weltzel, Geschichte..., s. 451-452.

 ¹² Ibidem, s. 111.

¹³ Ibidem, s. 451.

¹⁴ A. Weltzel, Die Landesheanitfti der burstenthumer Oppeln-Ratibor vor 1532 bis 1741, “Zeilschńtt des Yereins tur Geschiclite und Alterthum Schlesiens" Bd 2, Breslau 1874, s. 21-22.

¹⁵ Weltzel, DieLundesbeamlm..., s, 21-22.

¹⁶ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego i M. Komeckiego, z. 5: Powiat kozielski. Warszawa 1965, s. 22-25.

¹⁷ Weltzel, Geschichte..., s. 500.

¹⁸ Ibidem, s. 456.

¹⁹ Visi1cttionsberichte der Diózese Breskni, Archidiakonat Oppeln, Erste Teił, Brcslau 1904, s. 161-162.

²⁰ Ibidem. Brama Golczańska, zwana tak od płynącej w pobliżu rzeczki: Crolka, nazwana została później Bramą Raciborską.

²¹ W owych czasach wnętrza świątyń katolickich podzielone były na stronę Ewangelii i stronę Lekcji, analogicznie do podziału ołtarza podczas mszy św.; strona Lekcji oznaczała prawą stronę kościoła, natomiast Ewangelii - lewą,

²² Yisitationsberichte der Diozese Bresicm..., s. 478.

²³ Weltzel, Geschicftte..., s. 468-469.

²⁴ Ibidem, s. 478.

²⁵ Ibidem, s. 483.

²⁶ Drabina, op.cit., s. 55.

²⁷ Weltzel, Gescfuchte..., s. 510 i nast.

²⁸ Obserwanci, zw. reformatami, a w Polsce również bernardynami, stanowili odłam zakonu franciszkanów o bardzo surowej regule zakonnej.

²⁹ W 1517 r. w zakonie franciszkanów nastąpił podział na tle interpretacji reguły zakonnej. Odłam stosujący bardzo surową regułę nazwany został obserwantami, natomiast odłam o złagodzonej regule przyjął nazwę franciszkanów konwentualnych. Dziś ci ostatni noszą czarne habity.

³⁰ Por. Weltzel, Geschichte.... s. 522.

³¹ Katalog zabytków..., s. 22-26

³² Hospicjum (lub hospital) nie było szpitalem w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, lecz instytucją charytatywną łączącą w sobie elementy szpitala, domu starców i domu opieki społecznej, przeznaczoną dla najuboższych, zarówno chorych jak i zdrowych.

³³ Weltzel, Geschichle..., s. 525,

³⁴ Visitatwnsherichte der Diózese Breslau..., s. 645.

³⁵ Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 333.

³⁶ A. Schellenberg, Die Evangelische Kirche in Cose.l OS., “Der Oberschlesier. Monat-schrift fur das heimatliche Kulturleben" 1932, s. 150 i nast.

³⁷ Ibidem.

³⁸ Ibidem.

³⁹ Weltzel, Geschichte..., s. 540.