Twierdza Kozielska

Koźle od zarania swoich dziejów odgrywało istotną rolę w systemie obronnym państwa polskiego,
a następnie tych krajów, w skład których wchodziło. Dogodne położenie grodu, a także jego niedostępność z racji rozlewisk Odry i przyległych do niej bagien, czyniło z Koźla trudne do zdobycia miejsce.

Pierwsza w pełni udokumentowana informacja dotycząca Koźla pochodzi z 1108 roku. Wtedy to oddziały księcia Bolesława Krzywoustego odpierały ataki Morawian próbujących opanować ten gród. Rosnąca rola Koźla jako grodu obronnego, doprowadziła do ustanowienia w nim około 1170 roku kasztelami. Pod koniec XIII wieku weszła ona w skład udzielnego księstwa kozielsko-bytomskiego, istniejącego w latach 1281-1355. Prawdopodobnie w 1281 roku Koźle zostało przeniesione na prawo niemieckie. Po lokacji miasto ufortyfikowano, a zamek znajdujący się dotychczas poza jego obszarem, został włączony w utworzony miejski system obronny.

W początkach XIV wieku Koźle utraciło swoją, ważną dla Polski, pozycję militarną ponieważ ostatecznie w 1327 roku stało się lennem czeskim. Na losach miasta w następnych stuleciach zaciążyły liczne pożary, zniszczenia wojenne a także częste zmiany właścicieli. Miasto popadało
w ruinę. Stan ten uległ zmianie dopiero w drugiej połowie XVI wieku, kiedy Koźle zostało przejęte przez rodzinę Oppersdorfów. Zapoczątkowany wówczas stopniowy rozwój miasta ponownie został jednak zahamowany w latach wojny trzydziestoletniej (1618 - 1648). Walczące ze sobą wojska spustoszyły wtedy całą okolicę, a Koźle zdobyte w 1642 roku przez oddziały szwedzkie zostało ograbione i spalone. Z upadku gospodarczego miasto nie podniosło się aż do końca XVII wieku. Odbudowa jaka nastąpiła w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku, została ponownie przerwana wielkim pożarem w maju 1739 roku.

Ukształtowany pod koniec XIII wieku system obronny Koźla przetrwał aż do połowy XVII wieku, kiedy to został dostosowany przez Austriaków do ówczesnych sposobów prowadzenia walk. Jednakże dopiero na początku XVIII wieku Austriacy przekształcili Koźle w twierdzę, budując wokół miasta, na planie ośmioramiennej gwiazdy, pas umocnień składający się z wałów ziemnych, murów i rowów. Przedłużeniem tych umocnień był ufortyfikowany przyczółek mostowy znajdujący się po prawej stronie Odry. 

W lutym 1741 roku, podczas I wojny śląskiej (1740-1742), wojska pruskie opanowały Koźle. Zwycięski król Prus, Fryderyk II, realizując plany rozbudowy twierdz śląskich, podjął decyzję 
o przebudowie twierdzy kozielskiej. W sierpniu tego samego roku mianowany został komendant twierdzy.

Plan przebudowy twierdzy opracował generał inżynier Gerhard Kornel Walrawe. Przewidywał on likwidację austriackiego systemu obronnego i zastąpienie go nowym, założonym na planie pięcioramiennej gwiazdy, spłaszczonej od strony Odry. Budowa planowanych umocnień wymagała wyburzenia istniejących budynków, zwłaszcza w południowej i zachodniej części miasta. Dokonano tego na przełomie lat 1743 i 1744. Wybuch H wojny śląskiej (1744-1745) sprawił, że Koźle w maju 1745 roku na krótko opanowali Austriacy. W końcu sierpnia tego roku Prusacy odbili miasto. 
W wyniku ostrzału artyleryjskiego, którym kierował projektant twierdzy generał Walrawe, 
z Koźla zostały zgliszcza. Poważnie ucierpiał między innymi ratusz i kościół parafialny. Doszczętnie spłonęły 104 domy mieszczańskie. Wśród ocalałych budynków znalazła się szkoła, zamek, probostwo i kilkanaście niewielkich domów mieszkalnych. Po ponownym zajęciu Koźla Prusacy zintensyfikowali rozbudowę twierdzy. Przyniosło to pożądane przez wojskowych efekty, co uwidoczniło się podczas III wojny śląskiej (1756-1763). Austriakom nie udało się wówczas zdobyć miasta, mimo że oblegali je od końca lipca do połowy listopada 1758 roku, a następnie od połowy czerwca do połowy lipca 1759 roku.

Zakończenie walk o Śląsk, co nastąpiło w wyniku pokoju hubertusburskim z 1763 roku, umożliwiło Prusakom spokojną rozbudowę twierdzy.

W pierwszym okresie jej modernizacji (1765-1790) umocniono prawobrzeżny przyczółek mostowy. Przekopano wtedy wokół niego kanał, w który skierowano nowe koryto Odry, tworząc sztuczną wyspę. Wybudowano także, i rozbudowano, po obydwu stronach Odry sześć redut: Rogowską, Orlą, Kłodnicką, Kobylicką, Większycką i Reńskowiejską. Wzniesiono również liczne umocnienia, kazamaty, prochownie i koszary, a także wzmocniono wały obronne oraz założono nasypy i zapory wodne. Celem tych prac było umożliwienie zatopienia, w razie potrzeby, bagnistego terenu położonego pomiędzy Kozłem, Reńską Wsią, Większycami i Rogami. Systematycznie powiększano też liczbę dział znajdujących się w twierdzy - w 1795 roku było ich już 226.

Po kolejnej rozbudowy twierdzy Prusacy przystąpili w 1797 roku. Plany opracował generał inżynier Christian von Lindener. W ramach ich realizacji wykonano w 1801 roku podziemny rurociąg doprowadzający do Koźla wodę pitną z Reńskiej Wsi oraz wzniesiono na odległym przedpolu twierdzy fort-wieżę. Był to pierwszy w państwie pruskim fort zbudowany w oparciu 
o pomysł francuskiego generała Marca Renę de Montalemberta, zakładającego budowę fortów na przedpolach twierdz i umieszczanie w nich dział osłaniających swym ogniem tereny przed twierdzą. Do budowy baszty Montalemberta, zwanej fortem Fryderyka Wilhelma, przystąpiono 
w 1805 roku. Jej budowę zakończono w 1829 roku. Był to okrągły obiekt liczący u podstawy 33,9 m szerokości i mający 24,5 m wysokości. Na każdym z dwóch pięter można było pomieścić 28 dział wraz z załogą, amunicją i wyposażeniem.

Załoga twierdzy kozielskiej miała liczyć 6.000 żołnierzy i oficerów. Stanu tego jednak nigdy nie osiągnięto.

W 1807 roku na Śląsku rozegrały się ważne wydarzenia, w których twierdza kozielska odegrała istotną rolę. Cesarz Francuzów, Napoleon I, walcząc z IV koalicją, po zwycięstwach nad wojskami pruskimi pod Jena i Auerstedt w dniu 14 października 1806 roku, postanowił opanować Śląsk, który mógł w wypadku włączenia się Austrii do wojny zagrozić pozycjom francuskim.

Pierwsze oddziały francuskie wkroczyły na Śląsk 2 listopada 1806 roku. Głównodowodzącym był książę Hieronim Bonaparte, młodszy brat cesarza Napoleona. Przy boku wojsk francuskich walczyły oddziały bawarskie, wirtemberskie, a potem jeszcze saskie. Po stosunkowo szybkim zdobyciu twierdz w Głogowie, Wrocławiu i Brzegu oddziały napoleońskie wzmogły napór na pozostałe umocnione miasta, w tym także na twierdzę w Koźlu. 18 stycznia 1807 roku generał porucznik Erasmus von Deroy, dowódca Pierwszej Dywizji Bawarskiej, otrzymał rozkaz rozpoczęcia oblężenia Koźla. W dniach 22 i 23 stycznia poszczególne jednostki tej dywizji dotarły pod Koźle i zlikwidowały przednie straże pruskie w Kłodnicy, Pogorzelcu, Reńskiej Wsi 
i Większycach. Generał Deroy na swą kwaterę zajął pałac w Komornie. Jego podwładny, dowódca jednostek lewobrzeżnych, generał major Clemens von Raglowich, zakwaterował się 
w Reńskiej Wsi. Dowódca oddziałów prawobrzeżnych generał major Justus von Siebein, pierwotnie kwaterował w Januszkowicach, a od początku lutego w Kłodnicy. Generał major hr. Pauł von Mezanelli, ubezpieczający oddziały przystępujące do oblężenia, ulokował się 
w Krapkowicach. Według danych francuskich Koźle oblegało 7546 żołnierzy bawarskich 
i francuskich. Twierdzy broniło 67 oficerów i 4249 szeregowych, dysponujących 229 działami. Dowodził nimi 73-letni komendant twierdzy, pułkownik David von Neumann. 23 stycznia 1807 roku generał Deroy zarządził “całkowite otoczenie twierdzy z obydwu stron Odry" i zorientowanie się w charakterze fortyfikacji kozielskich. Uwzględniając istniejące rozlewiska Odry i Kłodnicy, 
a także przeszkodę w postaci Kanału Kłodnickiego i podmokłych łąk zdecydowano, że atak 
z prawej strony Odry nie przyniesie sukcesu. Podobnie wyglądała sytuacja po lewej strome Odry. Pomiędzy Rogami i Większycami teren był bagnisty, poprzecinany rowami, a pomiędzy Większycami i Reńską Wsią zatopiony aż do wzgórz. Szansę sukcesu dawał jedynie atak 
z kierunku Reńska Wieś -Kobylice - Odra, i to przed rozpoczęciem odwilży. Odcinek ten broniony był jednak silnym ogniem artylerii z trzech wzajemnie osłaniających się redut: Kobylickiej, Reńskowiejskiej i Większyckiej.

Ostre mrozy, jakie zapanowały w styczniu, utrudniły sytuację obydwu szykującym się do walki przeciwnikom. Między innymi obrońcy bez przerwy musieli rozbijać lód na fosach otaczających twierdzę. Łamało go około 400 okolicznych chłopów, przymusowo zatrzymanych w Koźlu. Mróz skomplikował także oddziałom bawarskim budowę stanowisk dla artylerii. W dodatku wykonywano je pod silnym ostrzałem artylerii zgromadzonej w twierdzy i Forcie Fryderyka Wilhelma. Pozycje bawarskie narażone także były na niespodziewane wypady piechoty pruskiej. Sukcesem Bawarczyków w tym okresie czasu stało się uzyskanie informacji o przebiegu podziemnego wodociągu doprowadzającego wodę pitną z ujęć w Reńskiej Wsi do twierdzy
i w efekcie tego przerwanie dopływu wody do Koźla.

Dnia 4 lutego o godzinie czwartej rano rozpoczęto bombardowanie twierdzy ze stanowisk artyleryjskich w Kobylicach. Reńskiej Wsi, Większycach i Kłodnicy. Z Reńskiej Wsi ostrzeliwano miasto rozżarzonymi kulami - piec do ich rozżarzania zbudowano w pobliżu istniejącej do dzisiaj figury św. Jana Nepomucena. Ostrzał prowadzony przez 41 dział trwał dziesięć godzin. Na miasto spadło 1460 pocisków. Zaskoczona ludność w panice uciekała do piwnic i kościołów. Wybuchały pożary. Uszkodzona została 1/4 domów cywilnych mieszkańców miasta.

W następnych dniach, walki były kontynuowane. Sytuację atakujących pogorszyła niespodziewana i gwałtowna odwilż oraz związane z nią wystąpienie Odry i Kłodnicy z brzegów. Bawarczycy ponieśli też dużą stratę, bowiem 6 lutego zginął dowódca ich artylerii, 37 letni major hr. Kajetan Sales von Spreti - jego grób na cmentarzu w Reńskiej Wsi zachował się do dnia dzisiejszego.

Systematyczne ostrzeliwanie twierdzy spowodowało spadek woli walki wśród żołnierzy broniących miasta. Zwiększyła się liczba dezercji, głównie żołnierzy pochodzących ze Śląska i ziem włączonych do Prus po III rozbiorze Polski. Niekiedy w ciągu doby z twierdzy uciekało około stu osób.

Po krótkiej przerwie w działaniach wojennych, spowodowanej złymi w warunkami atmosferycznymi, wznowiono w dniu 24 lutego 1807 roku ostrzeliwanie miasta. Położenie obrońców twierdzy stawało się coraz trudniejsze. Choroba pułkownika Neumanna (paraliż), 
a także bunt części załogi w nocy 4 marca skomplikowały sytuację wojsk pruskich i ułatwiły zadanie oblegającym. Mimo tego generał Deroy nie wydał rozkazu bezpośredniego ataku na Koźle. Decyzją tą oszczędził życie wielu swoim żołnierzom.

W początkach marca książę Hieronim postanowił zastąpić oblężenie twierdzy kozielskiej jej blokadą. Już 5 marca rozpoczęto likwidację niektórych stanowisk artyleryjskich i magazynów. Generał Deroy został oddelegowany do innych zadań. Dowództwo oddziałów blokujących Koźle przejął generał Raglowich, dotychczasowy dowódca sił lewobrzeżnych. W tej sytuacji pułkownik Neumann zdecydował się na zorganizowanie kilku wypadów z twierdzy. Zakończyły się one jednak niepowodzeniem, a położenie obrońców Koźla stawało się coraz gorsze. Z dnia na dzień malała załoga twierdzy, przeważnie z powodu szerzących się chorób i dezercji. Jednocześnie zmniejszała się liczba żołnierzy bawarskich blokujących twierdzę, bowiem kierowani oni byli do innych zadań. 13 marca generał Raglowich zdecydował się znieść blokadç miasta i twierdzy z prawej strony Odry, ograniczając się do blokady od strony Większyc i Reńskiej Wsi. Decyzja ta umożliwiła obrońcom zaopatrzenie się w żywność i przeprowadzenie poboru rekruta, co w rezultacie przedłużyło ich opór.

Pod koniec marca generał Raglowich otrzymał posiłki. 7 kwietnia ponownie zablokowano twierdzę wzdłuż prawego brzegu Odry. Rozpoczął się drugi etap oblężenia. 10 kwietnia załoga twierdzy podjęła próbę częściowego przerwania blokady. Doszło do potyczki, w której walczyło ze sobą po obu stronach około 1000 żołnierzy. Było to największe starcie podczas drugiego etapu oblężenia Koźla. Generał Raglowich kierował walką swoich żołnierzy ze wzgórza pomiędzy Większycami a Reńską Wsią. Dnia 16 kwietnia zmarł na tyfus pułkownik Neumann, dowódca twierdzy. Jego obowiązki przejął 71 letni pułkownik Wilhelm von Puttkammer, dotychczasowy dowódca artylerii pieszej w Koźlu. Ścisła blokada kozielskiej twierdzy przez generała Raglowicha, przyniosła widoczne rezultaty już po kilku tygodniach. W maju zaczęło brakować żywności. Nie było też wystarczających zapasów umundurowania. Codziennie z powodu szerzącego się tyfusu umierali ludzie. Nie udało się dowództwu twierdzy uzyskać pomocy od pruskiego generalnego gubernatora Śląska, hr. Friedricha W. von Gótzena. Oddziały wysłane przez Gótzena w celu odblokowania Nysy i Koźla zostały rozbite 15 maja pod Strugą-Szczawienkiem. W tej sytuacji 
2 czerwca doszło do spotkania w twierdzy kozielskiej dowódców walczących ze sobą wojsk. Generałowi Raglowichowi nie udało się jednak skłonić pułkownika Puttkammera do kapitulacji. Dopiero kilka dni później doszło do pertraktacji wysłanników księcia Hieronima z dowódcą Koźla. W ich rezultacie 10 czerwca zawarto 24-go-dzinne zawieszenie broni, a 13 czerwca podpisano akt kapitulacji twierdzy. Zgodnie z jej treścią zawieszenie broni zostało przedłużone do 16 lipca, kiedy to twierdza kozielska miała zostać przekazana “wojskom sprzymierzonym JCM cesarza Napoleona Wielkiego", jeżeli wcześniej nie dojdzie do jej odsieczy.

Mimo zawarcia rozejmu blokada twierdzy trwała, chociaż walk już nie wznowiono. Generał Raglowich zgodził się jedynie na uruchomienie wodociągu z Reńskiej Wsi do Koźla i częściowe wznowienie pracy młyna wodnego. 14 lipca adiutant generała Raglowicha poinformował dowództwo twierdzy kozielskiej, że 9 lipca zawarto pokój w Tylży i przekazanie twierdzy oddziałom francuskim jest nieaktualne. W godzinach rannych 17 lipca 1807 roku wojska Raglowicha opuściły okolice Koźla. Blokada twierdzy kozielskiej zakończyła się.

Wydarzenia 1807 roku spowodowały prawie całkowite zniszczenie Koźla i znacznej części jego fortyfikacji. Załoga twierdzy poniosła ogromne straty, z 4316 osób przeżyło około 1100-1500. Straty oddziałów francusko-bawarskich były minimalne.

Po zakończeniu blokady twierdzy Prusacy usunęli zniszczenia, a następnie przez wiele lat modernizowali i rozbudowywali jej części składowe. Fakt ten niekorzystnie zaważył na rozwoju Koźla. Decyzję o likwidacji twierdz, w tym także twierdzy kozielskiej, władze niemieckie podjęły dopiero po zwycięstwie nad Francją w wojnie francusko-pruskiej (1870-1871). Nastąpiło to 30 maja 1873 roku. W Koźlu część fortyfikacji rozebrano, a część sprzedano osobom prywatnym. Dotyczyło to między innymi fortu Fryderyka Wilhelma, gdzie prywatna spółka założyła w 1883 roku fabrykę słodu. Zachowano jednak system wałów obronnych, który chociaż częściowo zniwelowany a następnie przeznaczony na park i ogrody wciąż daje wyobrażenie o dawnym kształcie umocnień.

Likwidacja twierdzy umożliwiła przestrzenny rozwój miasta poza dawne mury obronne. W wielu dziedzinach Koźle nie zdołało jednak odzyskać utraconego wcześniej prymatu. Dotyczyło to między innymi komunikacji, w której wiodąca rola przypadła Kędzierzynowi.

Rozbudowa Koźla w ostatnich kilkudziesięciu latach, a także niefrasobliwy stosunek użytkowników różnych obiektów dawnej twierdzy do zabytków spowodował likwidację istniejących jeszcze w 1945 roku fragmentów dawnych fortyfikacji. Mimo tego zachowane pozostałości twierdzy nadal tworzą interesującą całość, atrakcyjną dla osób zainteresowanych przeszłością miasta. Dotyczy to zarówno zwartych fortyfikacji lewobrzeżnych, obejmujących centrum Koźla, jak również umocnień położonych po prawej stronie Odry i znacznie od siebie odległych.

Z fortyfikacji lewobrzeżnych zachowało się pięć narożników obwodu wału głównego wzniesionych w 1744 roku. Przetrwały także fragmenty wewnętrznego obwodu walki oraz przedwał z kilkoma zachowanymi hangarowymi prochowniami, murowanymi z cegły, pochodzącymi z 1783 roku. Prawie w całości dotrwał do naszych czasów przedstok z fosą, przekształcony w XX wieku na park. Częściowo zachowała się reduta Większycka, wraz z prochownią. Przetrwały też w różnych punktach miasta pozostałości dawnych kazamat oraz zbudowane w latach 1776-1778 koszary znajdujące się przy ulicy Targowej.

Zachowane fragmenty fortyfikacji prawobrzeżnych zgrupowane są w czterech odrębnych częściach. Przy ulicy Portowej przetrwała częściowo spalona w 1945 roku baszta Montalemberta (fort Fryderyka Wilhelma). Mimo uszkodzeń nadal stanowi jeden z najciekawszych fragmentów dawnych umocnień. Stosunkowo dobrze zachowane zostały niektóre zabudowania reduty na Ostrówku (przyczółek mostowy). Dotyczy to studni fortecznej z 1780 roku, budynku wzniesionego na rzucie półkola, posiadającego w dolnej kondygnacji osiemnastowieczne strzelnice, a także pochodzących z XIX wieku licznych budynków stajennych. W niektóre z nich wkomponowane zostały fragmenty murów dawnych koszar, wozowni, prochowni lub magazynów. Gorzej do czasów współczesnych przetrwały umocnienia, zbudowanej w 1789 roku reduty Orlej. Istnieje tu nadal duży odcinek dawnego koryta powodziowego, nad którym niegdyś wznosił się most łączący redutę Orlą z redutą na Ostrówku. Pozostały także fragmenty wałów, wraz z fosą i przedstokiem. Niewiele natomiast zachowało się z fortyfikacji “Na Wyspie" (dzisiaj niedostępnych dla zwiedzających), obejmujących reduty: Kłodnicką i Kobylicką. Przetrwały wały i fosa z reduty Kłodnickiej, magazyn prochowy w obwałowaniu, a z reduty Kobylickiej zachodni narożnik wałów 
i fos, aktualnie znajdujący się na lewym brzegu Odry.

Bibliografia:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, z.5 (powiat kozielski), Warszawa 1965.

2. K Jonca, Wielka armia Napoleona w kampanii 1807 pod Koźlem,

"Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie", t.I, s. 9-76, Kędzierzyn - Koźle 1985.

3. R. Rogalski, M. Zaborowski, Fortyfikacja wczoraj i dziś Warszawa 1970.

4. J. Bogdanowski Twierdza Koźle, Materiały z Konferencji Naukowej "Fortyfikacje nowożytne w Polsce", Warszawa 1965, s. 29-31.